ارگ علیشاه تبریز، نماد استواری تبریز در طول تاریخ
ارگ علیشاه تبریز : در مرکز شهر تاریخی تبریز، بازمانده های بنای باستانی شکوهمندی با قدمت 700 سال قرار دارد که یک سازه عظیم آجری است و در زمان حکومت ایلخانان مغول ساخته شده است. در گذر زمان از این بنا با نام های «ارگ تبریز»، «ارگ علیشاه»، «طاق علیشاه» و نیز «مسجد علیشاه» یاد کرده اند.
در وصف ارگ علیشاه:
مثل آن طاقی نباشد در همه روی زمین
طاق خواهد بود آخر در جهان طاقی چنین
شاعر: حاج حسین کربلایی تبریزی، قرن دهم ه.ق
معرفی ارگ علیشاه
امروزه از «مسجد علیشاه» یا به اصطلاح معروف «ارگ علیشاه» تنها یک ایوان عظیم باقی مانده که از نظر حجم، فضاسازی، رفعت و عظمت یکی از شاهکارهای هنر معماری ایران شمرده می شود. از آن بنای بزرگ و رفیع که مورخین و جهانگردان به عنوان بلندترین ساختمان تبریز نام برده اند. امروزه تنها ایوان جنوبی و محراب بلند عجمی آن باقیمانده است و بقیه بنا در اثر زلزله، جنگ ها و حوادث دیگر از بین رفته است.
ارگ علیشاه به همراه مسجد کبود و بازار بزرگ تبریز از شاخص ترین بناهای تاریخی شهر کهن تبریز در شمال غرب ایران است. که سمبل تاریخ مبارزات ضد استبدادی و آزادی خواهی مردم آذربایجان و ایران نیز محسوب می گردد.
قدمت ارگ علیشاه
بنای ارگ علیشاه در زمان خود و در نوع خود یکی از بزرگترین بناهای اسلامی به شمار می رود. این مسجد طی سالهای 716-724 ه.ق (یعنی 700 سال قبل) توسط تاج الدین علیشاه گیلانی، وزیر اولجایتو و ابو سعید بهادرخان در تبریز ساخته شد. این بنا یکی از سه بنای بزرگ عصر ایلخانی یعنی برج غازان، سلطانیه و مسجد علیشاه است. ساخت این بنای عظیم احتمالا پس از پایان پروژه گنبد سلطانیه انجام شده است. هدف از ساخت آن ایجاد ایوانی بلندتر و باشکوه تر از «ایوان مدائن» توصیف شده است.
برای دیدن پارک ائل گلی تبریز روی همین نوشته کلیک کنید.
ارگ علیشاه کجاست؟
مسجد علیشاه در مرکز شهر تبریز، در ضلع جنوبی تقاطع خیابان امام خمینی و فردوسی و در نزدیکی محدوده میدان ساعت قرار دارد.
بازدید از ارگ رایگان است و در مسیر میدان ساعت تبریز قرار دارد که پیاده هم می توانید طی کنید.
اتفاقات ارگ علیشاه در گذر زمان
حوادث طبیعی و سیاسی زیادی بر این بنا گذشته است و تغییرات زیادی در آن ایجاد کرده است. حمد الله مستوفی در سال 740 ه.ق در نزهت القلوب می نویسد: که خواجه علیشاه مسجد جامع بزرگی بنا نهاد که صفه (طاق) عظیم آن بزرگتر از ایوان مدائن است. ولی به دلیل عجله در ساخت ایوان فرو ریخت.
جهانگردان متعددی همچون شاردن فرانسوی، ابن بطوطه مراکشی و تاجر ونیزی و جهانگردان دیگر در وصف عظمت مسجد علیشاه در سفرنامه های خود نوشته اند. بر اثر زلزله و جنگ های پیاپی که در تبریز رخ داده بخشی از بنا تخریب می گردد.
تبدیل ارگ علیشاه به قورخانه و کارگاه توپ سازی در عهد قاجار
هم زمان با جنگ های ایران و روس، در دوره قاجار و در دوره عباس میرزا قاجار از محوطه ارگ علیشاه به صورت کارگاه توپ ریزی استفاده می شد. همچنین این بنا به عنوان مخزن مهمات و اسلحه و انبار غلات دولتی کاربری داشت. به همین دلیل به آن عنوان ارگ دادند. به روایات تاریخی قوای روسیه تزاری پس از اشغال تبریز در ارگ تبریز مستقر گردید و نیز در سال 1841 میلادی از محوطه ارگ تبریز به عنوان بازار اسلحه سازان و اسلحه فروشان استفاده می کرده اند.
برای دیدن بازار تاریخی تبریز روی همین نوشته کلیک کنید.
قلعه استوار مشروطه خواهان
در اواخر حکومت قاجاریه با احداث برج و باروهایی در پیرامون ارگ، آن را به پادگان شهر تبدیل می کنند. در جریان انقلاب مشروطیت ارگ علیشاه شاهد نبرد مجاهدان و مبارزین با قوای استبدادی بود. این مکان به سنگری برای ستارخان و باقرخان و نیروهای مردمی در جریان مشروطه خواهی و عدالت طلبی مردم تبریز بود. جای شلیک توپ نیروهای محمد علی شاه قاجار هنوز بر روی دیوار ارگ وجود دارد.
کاربری بنا به عنوان قلعه شهر تا1310 ه. ش ادامه داشت که در این سال با ثبت به شماره 170 در فهرست آثار ملی ایران، به کاربری نظامی ارگ پایان داده می شود.
باغ ملی، سالن نمایش یا اپرا؟
در زمان رضاشاه قسمتی از پهنه اطراف ارگ تبریز را به صورت باغ و گردشگاه عمومی (باغ ملی) در آوردند. آثار تاریخی ارزشمندی مثل «مدرسه نجات» یکی از نخستین مدرسه های ایران و نیز یک سالن نمایش اپرا در این محوطه ساخته شد. قرار بود که اطراف آن را به صورت میدان و خیابان وسعت بدهند. بطوری که بنای باقیمانده ارگ که سمبل شهر تبریز است در وسط میدان قرار گیرد.
ارگ تاریخی که مصلی شهر تبریز شد
اما بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1360 محوطه ارگ علیشاه که باغ ملی بود به عنوان مصلای شهر برای برگزاری نماز جمعه انتخاب شد. متاسفانه به دستور امام جمعه و مسئولین وقت قسمتی از محوطه و بنای ارگ به وسیله دینامیت و مواد منفجره تخریب شد. بر اثر شدت این انفجار قسمتی از محوطه به تلی از خاک تبدیل شد. حتی دیوار جنوبی نیز شکاف عظیمی برداشت. از آن تاریخ تا کنون محوطه ارگ تاریخی علیشاه به عنوان مصلای تبریز استفاده می شود. در سال 1376 در حریم شرقی این بنای باستانی یک مسجد جدید احداث شد.
ویژگی های معماری ارگ علیشاه
ارگ تبریز یک سازه یکپارچه آجری است که پلان آن به شکل U می باشد. این پلان نه شبیه مساجد صدر اسلام به شکل تالارهای ستون دار است. و نه همچون مساجد سلجوقی و ایلخانی در گروه مساجد دارای نقشه تک ایوانی، دو ایوانی یا چهار ایوانی قرار دارد. در واقع پلان ارگ تبریز به شکل ایوان و طاق بند است. پی بنا سنگی است و با ملات ساروج بنا شده است. اسکلت ارگ علیشاه آجری است ولی دیوارها سبک ساخته شده اند.
عرض دهانه ایوان حدود 30 متر است. و طول بنا پیش از تخریب 65 متر بوده است که امروزه تنها 21 متر از طول آن باقی مانده است. امروزه در نتیجه فرسایش جوی و عدم مراقبت فنی تنها 33.5 متر از ارتفاع بنا باقی مانده است.
بلندترین محراب جهان اسلام
محراب ارگ تبریز با بلندی 30 متر، بلندترین محراب جهان اسلام و از نمونه های منحصر بفرد تزیینات چهار طاق عجمی است. بدنه ارگ یکپارچه با روش راسته کاری، آجرکاری شده است. هِره کاری (نوعی آجر چینی) تنها در تاج و قوس های درگاه ها و محراب دیده می شود. و هیچ نشانه ای از وجود کاشی کاری و گچ کاری در نمای درون و برون ارگ وجود ندارد.
مسجد علیشاه: یک مجموعه معماری ایلخانی
دکتر سرافراز محقق ارگ علیشاه معتقد است که عظمت بنا بیشتر یادآور ارگ حکمرانان است و نه یک مسجد یا بنایی مذهبی. سلطان ابو سعید بهادرخان، آخرین ایلخان مقتدر مغول است که تاکنون بنای آرامگاه وی شناسایی نشده است. دو سلطان پیشین یعنی غازان خان و اولجایتو دارای مقابری بوده اند که ویژگی بارز آنها رفعت و بلندی و عظمت بوده است. عظمت ارگ تبریز را تنها با برج غازان و گنبد سلطانیه می توان مقایسه کرد.
آرامگاه وزیر ایلخانی در ارگ تبریز
بر اساس اسناد تاریخی «تاج الدین علیشاه» و خاندانش دارای قرب و منزلت زیادی نزد ابوسعید بهادر خان بود. گفته شده ایلخان مغول به پاس خدمات وی پیکرش را در مسجد علیشاه تدفین کرده است. همچنین در روایات تاریخی از یک مدرسه، خانقاه و مسجد جامع عظیم هم نام برده شده است. پس احتمال اینکه این بنا یک مجموعه معماری ایلخانی شامل یک مسجد عظیم، مدرسه، خانقاه و یک آرامگاه بوده باشد نیز وجود دارد.
باز نشر مطالب سایت پوپک تراول تنها با ذکر نام سایت و آدرس /https://poopaktravel.com مجاز می باشد.
برای دیدن مقاله در مورد قلعه بابک خرم دین در کلیبر روی همین نوشته کلیک کنید.
نویسنده مقاله:
خانم لاله مهریاری
منابع:
1- مقاله بازشناسی ارگ علیشاه تبریز و کاربرد اصلی آن، نشریه هنرهای زیبا، شماره 16، زمستان 1382
2- مقاله گمانه زنی ارگ علیشاه تبریز، مجله باستان پژوهی، پیوست شماره 5و 6، آذر 78
3- مقاله ارگ علیشاه، مجله هنر و مردم