درباره سفرنامه ناصر خسرو – ناصر خسرو کیست
سفرنامه ناصر خسرو کتابی است در شرح سفر هفت ساله ناصر خسرو قبادیانی به کشورهای آباد اسلامی نیمه اول قرن پنجم هجری از جمله عراق، ترکیه، عربستان، سوریه، لبنان، فلسطین، مصر و سودان امروزی. این سفر از سال 437 ه. ق از مرو آغاز می شود و در سال 444 ه. ق در بلخ پایان می پذیرد.
مطلب خواندنی: سفر از دیدگاه سعدی
ناصر خسرو قبادیانی زمانی تصمیم به سفر می گیرد که منصب دبیری و دیوانی دربار را دارد. و چون به تحصیل علم و دانش پرداخته است ادیبی فاضل است. اما میل وافر او به حقیقت جویی سبب می شود این سفر طولانی را با همه خطرها و سختی راه بپذیرد و پس از آشنایی با مذاهب گوناگون و اوضاع اجتماعی سیاسی سرزمین های دیگر به وطن باز می گردد. او در وطن خویش با استفاده از یادداشت های دقیق خود به تالیف سفرنامه که کتابی پر از اطلاعات باارزش است می پردازد.
مطلب پیشنهادی: حکایات گلستان سعدی با معنی
ناصر خسرو در چه قرنی می زیست؟
ابو معین حمید الدین ناصر خسرو قبادیانی مَروَزی در سال 394 و قرن چهارم هجری قمری در قبادیان مَرو در خاندانی محتشم به دنیا آمد. چنانکه خود گفته است:
من شرف و فخر خویش و آل تبارم گر دگری را شرف به آل و تبارست وی از آغاز
جوانی همت خود را وقف فراگیری دانش های گوناگون زمان خود کرد. وبدین ترتیب در ادب پارسی و عربی و فنون مختلف و نگارگری سر آمد شد و با اندوخته ای فراوان از حکمت و دانش، از اندیشمندان روشن دل و آگاه زمان خود شد.
نماند از هیچ گون دانش که من زان نــکردم اســتـفادت بـیش و کــمتـر
شغل و منصب ناصر خسرو
ناصر خسرو در جوانی توانست به دربار سلطان محمود و پسرش سلطان مسعود غزنوی راه یابد. و در شغل دبیری و عامل نظارت بر امور و اموال مالی منصوب شود. وی حتی پس از پیروزی سلجوقیان و تصرف شهر بلخ، مقام دیوانی خود را نزد سلجوقیان حفظ کرد. وی در همه حال علاقه زیادی به بررسی و شناخت مذاهب گوناگون داشت و میل رسیدن به حقیقت هیچگاه، وی را رها نمی کرد.
سرانجام روحیه جستجوگری و علاقه فراوان او، انگیزه ای برای آشنایی با اصول عقاید مذاهب گوناگون شد. و در پی آن با اغلب ادیان و مذاهب مختلف زمان چون مسیحی، یهودی، زرتشتی، مانوی، صائبین و ادیان هندی آشنا شد. این آگاهی در اشعارش منعکس شده است.
چنانچه گفته :
از شـافـعی و مالکـی و قـول حــنیفی جستیم ز مختار جهان داور رهـــبر
چـون و چرا خواسـتم و آیـت محکــم در عجز بپیچیدند این کورشد و آن کر
پرسنده همی رفتم ازاین شهر بدان شهر جوینده همی گشتم از این بحر بدان بحر
موضوع آثار ناصر خسرو
ناصر خسرو با وجود اندوخته فراوان از دانش وحکمت، توانایی در فن نویسندگی و شعر، تمام آثاری که به یادگار گذاشته، در شرح و توجیه مسایل اعتقادی و اجتماعی خودش بوده است. تنها سفرنامه است که موضوع آن درباره سفرش است.
زندگی وی از کودکی تا جوانی
اگر زندگی ناصرخسرو را به سه دوره تقسیم کنیم: دوره نخست آن، از کودکی تا سن چهل و دو سالگی را شامل می شود. در این دوران، وی به سمت دبیری در دیوان امیران منصوب می شود و به عنوان حکیم فاضل شهرت داشت.
تغییر روش زندگی و آغاز سفر
دوره دوم زندگی ناصر خسرو با دیدن خوابی که در سال 437 ه. ق می بیند، آغاز می شود. در آن خواب شخصی او را برای رسیدن به حقیقت دعوت می کند و با اشاره به سمت قبله از او می خواهد که رهسپار خانه خدا شود. دیدن این خواب، سبب تحولی بزرگ در زندگی او شد. تا حدی که از شغل دیوانی و مقام و منصب کناره گیری کرد و از تمام امور دنیوی چشم پوشید. سپس مقدمات سفر طولانی هفت ساله را مهیا کرد. سپس با برادر و غلامی هندی عازم سرزمین حجاز شد.
وی در طول این هفت سال سفر مسافتی حدود دو هزارو دویست و بیست فرسنگ را پیمود. از شهرها و روستاها و دشت های خرم و آباد زیادی گذشت. گاه کویرها و بیابان های خشک و سوزان را زیرپا گذاشت و با خطرات فراوانی روبرو شد. اما سختی ها و ناملایمات سفر، برایش تجربه های گرانقدری به همراه داشت. گذر از سرزمین های تازه و دیدار انسان هایی با دیدگاه ها و عقاید جدید و خاص برای او که فردی نکته بین و ژرف نگر بود. انسانی ساخت جهان دیده، پخته و پذیرای اعتقادات نو. وی در این سفر هفت ساله، چهار بار به زیارت خانه خدا رفت. به مدت سه سال در کشور مصر مقیم شد. زیرا شیفته حکومت، آبادانی، پیشرفت های اقتصادی و اجتماعی آن دیار شده بود.
برای خواندن مقاله سفر از دیدگاه سعدی روی همین نوشته کلیک کنید.
در بخشی ازسفرنامه ناصر خسرو آمده:
و چون از دور شهر مصر را نگاه کنند پندارند کوهی است و جای هست که خانه ها چهارده طبقه از بالای یکدیگر است و جای دگر خانه های هفت طبقه.
در جای دیگری آورده:
آن سراها چنان بود از پاکیزگی و لطافت که گویی از جواهر ساخته اند نه از گچ و آجر و سنگ. و تمامت سرای های قاهره جدا جدا نهاده است، چنانکه درخت و عمارتِ هیچ آفریده بر دیوار غیری نباشد و هر که خواهد ـ هر گه که بایدش ـ خانه ی خود باز تواند شکافت و عمارت کرد، که هیچ مضرتی به دیگری نرسد.
گرایش به مذهب اسماعیلیه
زمانی که در مصر به خدمت هشتمین خلیفه فاطمی به نام المستنصر بالله رفت، مورد احترام و توجه وی قرار گرفت و پس از آشنایی با اعتقادات خلیفه، به مذهب اسماعیلی گرایش پیدا کرد. پس از گذراندن سلسله مراتب این مذهب، به مرتبه حجت که رتبه بالایی بود دست یافت. سپس از سوی خلیفه به عنوان حجت خراسان، مامور شد تا پس از بازگشت به وطن، مردم آن دیار را به مذهب اسماعیلیه دعوت کند.
بازگشت به وطن و تالیف کتاب
دوره سوم زندگی ناصر خسرو با پایان سفر، و بازگشت به وطن آغاز می شود. در این زمان وی مردی است حدود 50 ساله سرد و گرم چشیده با کوله باری از تجربه های زندگی. وی در مقام حجت خراسان، به انجام ماموریتش که نشر مذهب اسماعیلیه بود، پرداخت و به بحث و گفتگو با عالمان اهل سنّت مشغول شد. ولی بخت با او یار نبود چون بتدریج مخالفان و دشمنان متعصب و سر سختی پیدا کرد. به طوریکه هر روز کار تبلیغ بر او سخت تر می شد تا جایی که به تهمت مُلحد و قرمطی بودن، فتوای قتلش را دادند. از طرفی با مخالفت پادشاهان سلجوقی، که از دشمنان سر سخت شیعه بودند روبرو شد. در آثار وی بیان شکوه و شکایت از مردم متعصب زمان خود مشهود است و بیشتر قصایدش را در مبارزه با مخالفان و دشمنان خود سروده است.
مطلب خواندنی: قلعه الموت و حسن صباح که بود
پناه بردن به مازندران و ترک زادگاه
ناصر خسرو سرانجام مجبور به ترک خانه و کاشانه شد و در سال 453 یا قرن پنجم هجری قمری، از شهر بلخ به مازندران گریخت تا در پناه اسپهبدان شیعی مذهب از شر دشمنان در امان باشد:
برگیر دل ز بلخ و بنه تن ز بهر دین چون من غریب وار به مازندران درون
وی اندوه دوری از دیار و اقامت در غربت را چنین وصف کرده:
ای بـاد عـصر اگــر گــذری بـر دیار بـلـخ بگذر به خانه ی مـن و آنجای جوی حال
بنگر که چون شدست پس از من دیار من بـا او چه کرد دهرِ جـفا جوی بد فعال
جاهای دیدنی: قلعه مارکوه رامسر، قلعه اسماعیلیان در مازندران
مدفن ناصر خسرو کجاست؟
پس از مدتی اقامت در مازندران، سرانجام به قلعه ای مستحکم در دره ی یمگان از توابع بدخشان پناه برد. وی آنجا را برای اقامت دائم برگزید و با خیالی آسوده و به دور از آزار بدخواهان به تبلیغ مذهب اسماعیلی پرداخت. توقف طولانی مدت وی سبب نشر مذهب اسماعیلی در بدخشان و نواحی مجاور تا بخارا شد و گویا هنوز اغلب مردم آن دیار اسماعیلی مذهب هستند. این دوره ، حدود 25 سال از عمر پایانی ناصر خسرو را در برمی گیرد. او با تحمل همه سختی ها و تنهایی تا پایان عمر به تبلیغ مذهب فاطمی پرداخت و دست از اعتقاد خود برنداشت. به علاوه در همین فرصت، به نوشتن کتاب ها و سرودن شعر مشغول بود تا در سال 481 ه . ق در سن 87 سالگی درهمان ناحیه در گذشت. گفته اند آرامگاه جاودانه وی در دره یمگان هنوز پا برجاست.
آثار ادبی ناصر خسرو
آثار ناصر خسرو شامل نظم و نثر است. آثار منثور وی شامل: سفرنامه ناصر خسرو، خوان اخوان، گشایش و رهایش، جامع الحکمتین، زادالمسافرین و وجه دین است. همانطور که اشاره شد غیر از سفرنامه بقیه کتاب ها در توضیح مطالب عقیدتی یا پاسخ به پرسش هایی درباره مذهب اسماعیلی است.
شعر ناصر خسرو
مهمترین اثر منظوم او دیوان شعر اوست. بزرگترین ویژگی شعر این شاعر توانا، پند و حکمت است و یا به نوعی بیان اعتقادات مذهبی خود و ترویج آن است. دو منظومه دیگر وی روشنایی نامه و سعادت نامه می باشد.
چند بیت از یکی از قصاید معروف وی:
نکـوهـش مـکن چرخ نیلــوفری را بـرون کـن ز سر بـاد خیـره سـری را
بـری دان ز افـعـال چــرخ بریـن را نشـاید نکـوهـش ز دانــش بری را
هـمی تا کــند پیشه عادت همی کن جهان مـر جفا را، تـو مـر صابـری را
چو تو خـود کنی اختر خویش را بــد مدار از فلک چـشم، نیـک اختری را
به چهره شدن چون پری کی توانی به افـعال مانـنده شو مـر پــری را ...
ویژگی های سفرنامه ناصر خسرو
یکی از ویژگی های بارز سفرنامه، آن است که خواننده در سراسر کتاب بیان حقیقت و واقعیت را احساس میکند. از دیگر ویژگی های این کتاب بکار بردن واژه های پارسی و عربی در حد اعتدال است. ویژگی دیگر آن سادگی و بی پیرایگی جمله هاست و مطالب به دور از پیچیدگی است. به همین دلیل مطالب این کتاب پس از گذشت زمان طولانی هزار ساله، هنوز هم برای همگان قابل فهم می باشد. اندک دشواری آن به دلیل تغییرات پیش آمده در زبان و نثر فارسی ایجاد شده است.
جاهای دیدنی: مسجد جامع عتیق قزوین
بخشی از سفرنامه ناصر خسرو در مورد اسکندریه مصر:
اسکندریه بر لب دریای روم و کنار نیل است. و از آنجا میوه بسیار به مصر آورند، به کشتی. و آنجا مناره ای است که من دیدم، آبادان بود به اسکندریه، و بر آن مناره آینه ای حَرّاقه ساخته بودند که هر کشتی رومیان که از اِستَنبول بیامدی چون به مقابله آن رسیدی، آتشی از آن آینه در کشتی افتادی و بسوختی.
ناصر خسرو برای شرح و توصیف مطلب از روشی درست استفاده کرده است. یعنی هر گاه که نیاز می دانست از اختصار و جای دیگر مطلب را براساس ضرورت شرح و بسط می داد. همانطور که پیش تر اشاره شد نویسنده سفرنامه را پس از سفر و هنگام فراغت نوشته و در این زمان، مذهب شیعه اسماعیلیه را برگزیده است. با این وجود بدون هیچگونه تعصبی مطالب را بیان کرده است و هر جا از بزرگان اهل سنت و شیعه سخن به میان آمده، حقیقت را بیان کرده و اصل بی طرفی را برگزیده است. این ویژگی ها سفرنامه را برای خوانندگان، جذاب تر کرده است.
یکی از ارزش های قابل توجه سفرنامه ناصر خسرو، علاوه بر جنبه ادبی، تنوع موضوع واطلاعات گوناگون و مفیدی است که قابل استفاده برای همه افراد می باشد.
مکان دیدنی: بازار تاریخی قزوین
بخشی از سفرنامه ناصر خسرو در وصف طرابلس:
شهر طرابلس را چنان ساخته اند که سه جانب او با آبِ دریاست، کوچه ها و بازارها نیکو و پاکیزه که گویی هر یک قصری است آراسته و هر طعام و میوه و مأکول که در عجم دیده بودم همه آنجا موجود بود، بل به صد درجه بیشتر.
مکان جذاب دیدنی بازار تاریخی تبریز
تنوع موضوعات سفرنامه ناصر خسرو
مکان ها و شهرها
«مسافت ها، موقعیت جغرافیایی شهرها و ده ها، جمعیت نواحی، صنایع محلی و صنعت غالب ، فرمانروایان و حکام محلی، مردم سرشناس و مشهور محل، خاصه اهل علم، کیفیت کشاورزی و انواع محصول نواحی، محصول ممتاز محل ، مقدار هر یک و وضع نگهداری آنها، استحکامات شهر، انواع بناهای عمومی مثل بیمارستان، مسجد جامع، بازار و کاروانسرا، شکل ساختمان ها و کیفیت استفاده از ساختمان های زاید بر احتیاج مالک آنها.
زراعت و کشاورزی
نوع آبیاری مزارع و باغات، وسیله زراعت، وسیله آبیاری اعم از دولاب یا چرخ، یا با حفاری مجاری و کندن کاریزها و یا ساختن طاق ها برای عبور دادن آب از روی نقاط پست و مشروب ساختن زمین های بلند، ذکر منبع آب ها از رود و چشمه و قنات و یا چاه.
سایر موضوعات
استعداد بدنی، معتقدات مذهبی، سیاسی، عادات و رسوم آنان، تشریفات اجتماعی و طرز اداره ی خانه، حوادث تاریخی، وقایع نجومی و فلکی، امنیت، آبادانی یا نا ایمنی و خطر راهزنی و هجوم، باج و حق خفارت ستانی، مهمان نوازی و دستگیری از مسافران و بسیاری مسائل دیگر که شرح آن ها سخن را به درازا می کشاند.»
جای تاریخی دیدنی: مسجد کبود تبریز
مسیر سفر ناصر خسرو
مسیر سفر و شهرهایی که او گذر کرده شامل: مرو، سرخس، نیشابور، جوین، بسطام، دامغان، سمنان، ری، قوهه و قزوین است. سپس از راه بیل، قپان، خزویل و خندان به شمیران می رسد.
از آنجا به سراب و سعید آباد می رود و به تبریز می رسد. سپس از راه مرند، خوی، برکری، وان، وسطان، اخلاط، بطلیس، قلعه قف منظر، جایگاه مسجد اویس قرنی، ارزن، میافارقین در دیار بکر وارد می شود.
از آنجا با گذشتن از شهرهای شام (سوریه) از جمله حلب، به بیروت، صیدا، صور و عکا می رود. سپس از راه حیفا به بیت المقدس می رسد. مسجد الاقصی در شهر بیت المقدس و در کنار مسجد قبه الصخره واقع شده است.
ناصر خسرو از قدس به مکه و مدینه می رود و از راه شام به قدس باز می گردد و راه مصر را در پیش می گیرد. او از قاهره، اسکندریه و قیروان بازدید می کند و از راه دریا به زیارت مکه و مدینه می رود.
سپس از همان راه باز می گردد و از راه آبی نیل با کشتی به اسیوط، اخیم، قوص و اسوان (در مصر) می رود. او از برخی شهرهای سودان بازدید می کند و از راه دریای سرخ به جده و مکه می رود و شش ماه در کنار خانه خدا می ماند. از مکه به سوی لحسا و سپس بصره می رود و به آبادان میرسد. آن گاه به بندر مهروبان می رود و از آنجا به ارجان (نزدیکی بهبهان) می رسد. پس از آن به لردگان، خان لنجان و اصفهان وارد می شود. سپس از نایین، طبس، قاین می گذرد تا در پایان سفر به بلخ می رسد.
مقاله خواندنی: حکیم فردوسی، شاعر پارسی گوی خراسان
باز نشر مطالب سایت پوپک تراول تنها با ذکر نام سایت و آدرس /https://poopaktravel.com مجاز می باشد.
مطلب خواندنی: گردشگری ادبی چیست
نویسنده مقاله:
خانم هما آقا جعفری، کارشناس ارشد ادبیات فارسی
منابع:
1- ره آورد سفر، گزیده سفرنامه ناصر خسرو، تصحیح و توضیح دکتر محمد دبیر سیاقی
2- سفرنامه ناصر خسرو، به کوشش نادر وزین پور
3- تاریخ ادبیات ایران، تالیف دکتر ذبیح الله صفا، خلاصه جلد اول