تپه نوشیجان ملایر، دژ باستانی مادها
تپه نوشیجان یا قلعه نوشیجان از جمله آثار خشتی منحصربفرد بر جا مانده از تمدن های پیش از هخامنشی در ایران است. این تپه باستانی با حدود 2800 سال قدمت در 20 کیلومتری جاده ملایر به همدان، به ارتفاع تقریبی 37 متر از دور قابل مشاهده است. نوشیجان در لغت به معنی جایگاه نوش یا انوش بوده که ظاهرا نام خانمی است که بر این منطقه حکمرانی می کرده است.
مطلب پیشنهادی: تپه باستانی گوراب ملایر
اهمیت تاریخی تپه باستانی نوشیجان
کاوش در این تپه از سال 1346 شمسی و به سرپرستی دیوید استروناخ آغاز گردید. نتیجه حفاری سه دوره فرهنگی را مشخص ساخت که به ترتیب از راس تپه به پایین عبارتنند از: اشکانی، هخامنشی و مادی. مهم ترین و باستانی ترین لایه مربوط به سکونت اقوام ماد در این تپه از 750 تا 650 قبل از میلاد است.
در بازدید از تپه چه می توانیم ببینیم؟
گردشگرانی که امروزه از این محل باستانی بازدید می کنند با تاسیسات ساختمانی عصر ماد روبه رو می گردند. زیرا آثار فرهنگی ادوار بعد مطلقا خاک برداری شده است. اما این تاسیسات عصر ماد که با خشت بنا شده بودند، عبارتنند از: انبارهای ذخیره مایحتاج زندگی، تالار ستوندار و دو معبد که برخوردار از آتشدان نیز بوده اند.
مادها دژ نوشیجان را به چه هدفی بر بالای تپه تاسیس کردند؟
استروناخ معتقد است که دژ نوشیجان یکی از قلعه های تدافعی حکومت مرکزی ماد بوده که جهت دفاع از مرزهای غربی در مقابل هجوم اقوام قدرتمند بین النهرین از جمله حکومت آشور ساخته شده است. وجود دو آتشکده در این مکان نشان دهنده این مطلب است که علاوه بر اهداف نظامی، اعمال مذهبی و نیایش نیز در این مکان صورت می گرفته است.
تاسیسات پیش گفته، هر یک بخشی از ویژگی های عصر ماد را بازتاب می دهند: انبارها با ویژگی های اقتصادی جامعه در ارتباط بودند. تالار ستوندار بخشی از تحولات سیاسی این عصر را بازتاب می دهد. معابد به ویژه آنکه آتشدانی در خود نهفته داشت بر زرتشتی بودن ساکنان این شهر دلالت دارند.
پلان تپه نوشیجان
پلان تپه نوشیجان را در عکس زیر میتوانید مشاهده کنید. هر یک از بناها را جداگانه در زیر شرح داده ایم:
اول: معابد
در اثر خاک برداری، یک معبد در جبهه غربی و یکی دیگر در بخش مرکزی تپه آشکار شد.
معبد قدیمی
معبد قدیمی یا اولین آتشکده واقع در جبهه غربی است. نقشه معبد غربی چهارگوش بود و از نظر قدمت، از معبد مرکزی کهن تر. کشف بقایای یک آتشدان در بخش جنوبی اتاق اصلی معبد، نشانگر اولین نیایشگاه آتش در فضای بسته است.
معبد اصلی یا مرکزی
زیباترین بخش مجموعه نوشیجان را باید معبد اصلی دانست که از نظر نقشه با معبد پیش گفته تفاوت دارد. این معبد به شکل یک نیمه چلیپا (نیمه صلیب) ساخته شده بود. از داخل این معبد نیز پایه آتشدانی بدست آمد که مجمر (محل برافروختن آتش) آن مربع شکل و گود ساخته شده بود.
سطوح داخلی نیایشگاه با تزییناتی چون پنجره نما (پنجره های کور)، طاقچه ای با تزیینات مثلثی و صلیبی آراسته شده بود. پنجره ی کور را می توان با پنجره های کور معماری اورارتو مورد مقایسه قرار داد. معبد (نیایشگاه اصلی) ظاهرا قبل از ترک شهر، با لاشه سنگ ها پر شده بود.
دوم: تالار ستون دار
این تالار پس از متروک شدن معبد قدیمی احداث شده بود. دیوارهای جانبی تالار تماما از خشت است و سقف تیرپوش آن روی 12 ستون چوبی استوار شده بود. متاسفانه امروزه نه از ستون ها اثری دیده می شود و نه از پایه ستون های خشتی آن. در بخش جنوبی تالار سکویی از خشت خام (تختگاه) احداث شده بود که احتمالا محل وعظ و سخنرانی پادشاه و یا روحانی وقت بود.
تالار ستون دار نمادی از تشکیلات سیاسی و مذهبی
تالار ستون دار نوشیجان از نظر نقشه و زمان ساخت با تالارهای ستون دار حسنلو و گودین تپه قابل مقایسه است. احداث این گونه تالارها با ساختار سیاسی حکومت های نوبنیاد این عصر ارتباطی تنگاتنگ دارد. چنانچه تالار ستون دار از ویژگی های زندگی در هر دو حکومت مانّا و ماد است و نشان دهنده تشکیل حکومت مرکزی و مرکز مذهبی در این دوران است که در نتیجه رهبران سیاسی و مذهبی لازم می دانستند با تعداد بیشتری از مردم سخن بگویند.
در قسمت شمالی تالار، تونل پله داری به عمق 20 متر حفر شده بود که به دلیل به پایان نرسیدن، کاربری آن مجهول است اما استروناخ آن را گریزگاهی مخفی یا محل ذخیره آب می داند.
برای دیدن قلعه خشتی نوش آباد کلیک کنید.
سوم: انبارها
در بخش شمالی تپه، چهار فضای مستطیل شکل که به صورت موازی کنار یکدیگر قرار گرفته اند، قابل مشاهده است. استروناخ از این فضاها به عنوان انبار یاد می کند. دیوارهای جانبی و سقف ضربی این فضاها تماما با خشت ساخته شده اند. در بخش جلویی این انبارها دو فضای کوچک دیده می شود که به احتمال فراوان محل نگهبانان انبار بوده اند.
باید یادآور گردیم که در عصر کشمکش و منازعات نظامی احداث انبارها و مراقبت از آنها از نیازهای ضروری محسوب می گردد. به همین دلیل است که در بیشتر دژها یا قلعه شهرهای مادی، انبارها فضای مهمی را به خود اختصاص می دهند. مشابه این گونه انبارها در باباجان تپه، گودین تپه و پاتپه ملایر نیز کشف شده است.
برای دیدن قلعه بابک خرم دین در کلیبر کلیک کنید.
چهارم: حصار و دژ
در پیرامون مجموعه نوشیجان حصار خشتی مرتفعی وجود داشته که از ساکنان دژ محافظت می کرده است. در بلندای حصار شیارهایی وجود دارد که احتمالا برای تیراندازی مورد استفاده قرار می گرفته است. تنها بخشی از حصار باقی مانده است.
میراث باارزش و جالب مادها برای ما
اين تپه در تاريخ سوم بهمن ماه سال 1346 با شماره 763 در فهرست آثار ملي ا يران به ثبت رسيده است. همان گونه که یاد شد این شهر مادی، قبل از حمله دشمن «احتمالا آشور» به صورت عمدی متروک و درون برخی از فضاهای آن با لاشه سنگ های بزرگ پر شده بود. به همین خاطر نسبت به شهرهای دیگر این عصر سلامت ساختاری و جذابیت بصری بیشتری برخوردار است. بنابراین، این تپه از چونان قابلیتی بهره مند است که با اندکی پژوهش محققانه و تدابیر اجرایی بتوان آن را به مکانی مناسب برای آشنایی با تحولات و دگرگونی های سیاسی، اجتماعی و مذهبی عصر ماد تبدیل نمود.
مسیر دسترسی به تپه
به دو طريق ميتوان به تپه نوشيجان رسيد:
از طريق همدان: شهرستان ملایر در جنوب غربي استان همدان واقع شده است. جاده همدان- ملایر دو بانده با آسفالت مطلوب است. از همدان تا پليس راه جوكار حدود 60 كيلومتر فاصله است. پنج كيلومتر بعد از جوكار به يك سه راهي در سمت راست خواهيد رسيد كه تابلوي تپه باستاني نوشيجان در سمت چپ آن قابل رؤيت است. از ابتداي سه راهي حدود سه كيلومتر تا تپه فاصله است.
اگر از تهران به قصد بازديد از تپه نوشيجان حركت مي‌كنيد بهتر است مسير قم- اراک- ملایر را انتخاب کنيد. اين مسير بسيار نزديك‌تر و به واسطه دو بانده بودن کم خطرتر است. از شهر ملایر به سمت همدان حركت کرده پس از طي حدود 5/17 کیلومتر از میدان مرکزی یا 12/5 کیلومتر از خروجی شهر، قبل از دور برگردان، تابلوی تپه نوشیجان دیده می شود.
برای دیدن جاذبه های بیشتر ملایر از جمله مقبره سیف الدوله کلیک کنید.
منابع:
1- کتاب تاریخ فرهنگ ایران، نوشته دکتر رضا نوری شادمهانی
2- مجله باستان شناسی
نویسنده مقاله و عکس ها:
خانم لاله مهریاری