حکیم عمر خیام، زندگی نامه و رباعیات وی
حکیم عمر خیام، یکی از مشاهیر بزرگ علم، فلسفه و ادب ایران است که تقویم دقیق جلالی که ما امروزه بکار می بریم از یادگارهای با ارزش اوست. اما شهرت جهانی این حکیم والا مقام به دلیل اشعار و رباعیات وی است که به اغلب زبان های زنده دنیا ترجمه شده است.
مطلب پیشنهادی: بهترین حکایات گلستان سعدی با معنی
زندگی نامه حکیم عمر خیام
حکیم غیاث الدین ابوالفتح عمربن ابراهیم خیام نیشابوری، در اواخر قرن پنجم در شهر نیشابور چشم به جهان گشود و در اوایل قرن ششم در شهر نیشابور وفات یافت. اما تاریخ دقیق آن مشخص نیست. معلوم نیست به چه دلیل به، خیام یا خیامی شهرت دارد. برخی در این باره گفته اند: معنی «خیام» در زبان عربی «خیمه دوز» می باشد و شاید پدر یا اجداد وی خیمه دوز بوده اند.
«حکیم عمر خیام» به علوم ریاضی، نجوم و فلسفه احاطه کامل داشت و در ریاضیات سرآمد همه بود. همچنین با سایر علوم زمان خود آشنا بود. همچنین خیام در هنگام تفکر درباره زندگی و هستی، در زمان های خاص عاطفی رباعیاتی سرود. هر چند در عهد خود به عنوان شاعر شناخته نمی شد، اما پس از مرگ، رباعیاتش مورد استقبال قرار گرفت و به عنوان شاعری بزرگ در دنیا به شهرت رسید.
مطلب خواندنی: غزل «ایا یا ایها الساقی» حافظ با معنی
«نظامی عروضی» نویسنده کتاب «چهار مقاله» قدیمی ترین منبعی که از حکیم عمر خیام یاد شده، می گوید: در سال 506 ه.ق در شهر بلخ (افغانستان امروزی) به خدمت حکیم عمر خیام بودم. وی به نظامی گفته بود: «گور من در موضعی باشد که هر بهاری شمال بر من گل افشان می کند.» نظامی عروضی وقتی در سال 630 به نیشابور می رود، چند سال از مرگ خیام گذشته بود.
مطلب خواندنی: غزلیات حافظ با معنی
هوش و ذکاوت خیام
پس از نظامی «علی بن زید بیهقی»، که خیام را در دوره جوانی ملاقات کرده بود، درباره وی نوشته است:
ولادت «حکیم عمر خیام» در نیشابور بوده و نیاکان او نیز از همین شهر بوده اند. بیهقی این فیلسوف نامدار را در علم حکمت برابر با ابوعلی سینا می داند. وی درباره تیز هوشی حکیم نوشته: «ذکای او چندان بود که در اصفهان هفت بار کتابی را خواند و حفظ کرد. چون به نیشابور بازگشت آن کتاب را نوشت. بعد از آنکه آن نوشته را با نسخه اصل مقابله کردند، بین آنها تفاوت بسیار ندیدند.»
بیهقی می افزاید: مقام علمی خیام به حدی بود که از ندیمان و نزدیکان سلطان ملکشاه سلجوقی محسوب می شد. وی نزد خاقان شمس الملوک بسیار گرامی بود و بر تخت کنار وی می نشست.
نحوه مرگ خیام
بیهقی از مرگ خیام چنین یاد کرده:
داماد خیام «امام محمد بغدادی» برایم حکایت کرده است، که خیّام پیش از مرگ سرگرم مطالعه کتاب الهیات شفا بود، چون به فصل واحد و کثیر کتاب رسید، آن را کنار گذاشت و وصیت کرد. سپس برخاست و نماز خواند و دیگر چیزی نخورد. بعد از خواندن نماز عشا به سجده رفت و در حال راز و نیاز می گفت: خدایا بدان که من تو را به قدری که برایم میسر بود شناختم. پس مرا بیامرز! زیرا معرفت و شناخت تو برای من همچون راهیست به سوی تو. سپس از دنیا رفت.
داستان ساختگی دوستی خیام با حسن صباح
در برخی از کتاب های قدیمی مانند جامع التواریخ، روضه الصفا، حبیب السیر و تذکره دولتشاه، داستانی جعلی از دوستی حکیم خیام با خواجه نظام الملک طوسی وزیر سلجوقیان و حسن صباح در دوران کودکی آورده اند. این داستان به سبب تفاوت سنی زیادی که بین آن بزرگ مردان وجود دارد، قابل قبول نیست.
تقویم جلالی، یادگار با ارزش حیکم خیام
پادشاه ملکشاه سلجوقی (426-490 ه.ق) و وزیرش خواجه نظام الملک، تعدادی از دانشمندان و مقدم بر همه، حکیم عمر خیام را مسئول محاسبه گاه شماری ایران کردند که حاصل کار به تقویم جلالی یا گاه شمار جلالی مشهور شده است. این محاسبات نه تنها هنوز دارای اعتبار بوده، بلکه دقیق ترین تقویم دنیاست.
مطلب خواندنی: سفر از دیدگاه سعدی
آرامگاه خیام
آرامگاه خیام در زمان وی در میان باغی در صحن امامزاده محروق، محله ی شادیاخ نیشابور، بنا شده بود.
آثار خیام:
غیر از رباعیات حکیم خیام، آثاری که امروز از وی باقی مانده چند رساله با موضوع ریاضیات و چند رساله در باب حکمت، فلسفه و موسیقی است که همه رساله ها به زبان عربی و تنها یک رساله به زبان فارسی است. آثار عبارتند از:
1- فی شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدوس درموضوع هندسه
2- قسمه ربع دایره موضوع آن تقسیم دایره و تحلیل آن به معادله درجه سوم
3- فی البداهین علی مسائل الجبر و المقابله درباره جبر
4- میزان الحکه درباره تعیین قیمت اشیاء مرصع بدون کندن جواهر آن
5ترجمه خطبه الغرا ابن سینا در باب فلسفه
6- فی الکون و التکلیف نامه ی دست نوشته به جای مانده از خیام
7- ضروره التضاد فی العالم والجبر و والبقا در باب فلسفه
8- الفیاء العقلی فی موضوع العلم اکلی در موضوع فلسفه
9- در علم کلیات وجود یا سلسله الترتیب
10- فی الوجود یا تحقیفات الصفات در باب فلسفه
11- ثالث امسائل
12- در کشف حقیقت نوروز ( نوروزنامه) برخی آن را به شاگرد خیام نسبت داده اند.
13- القول علی اجناس الذی بالاربعد درباره موسیقی
مطلب خواندنی: زندگی نامه حکیم فردوسی شاعر پرآوازه خراسان
چرا رباعیات خیام شهرت جهانی یافت؟
با وجود جایگاه علمی والای حکیم خیام، بیشترین شهرت جهانی وی، به سبب رباعیات فلسفی و حکمی باقی مانده از وی است، که در کمال سادگی و فصاحت و بلاغت می باشد. پیام اصلی آنها، حیرت از هستی، ناپایداری و بی اعتباری دنیا، غنیمت شمردن فرصت ها و توصیه به شاد زیستن می باشد. به عقیده محمدرضا شفیعی کدکنی شعر خیام صدای حیرت آدمی است.
صاحبنظران معتقدند برخی از رباعیات باقی مانده متعلق به شاعران دیگر است که به خیام نسبت داده اند. در پیشگفتار رباعیات خیام نیشابوری که در سال 1321 ه.ش که استادان محمد علی فروغی و قاسم غنی منتشر کردند، تعداد 187 رباعی را اصیل و منسوب به خیام دانسته اند.
ترجمه انگلیسی رباعیات
نخستین بار در سال 1859 میلادی، ادوارد فیتز جرالد، اشعار وی را با عنوان «رباعیات عمر خیام» به زبان انگلیسی ترجمه کرد. ترجمه فیتز جرالد نزدیک به 600 بار چاپ شده و سبب شهرت جهانی این شاعر شده است. فیتز جرالد تنها 48 رباعی را ترجمه دقیق و لفظ به لفظ از شعر خیام کرده است. بقیه ترجمه رباعیات، دارای مضامینی نزدیک به شعر شاعرست. این ترجمه جزء آثار کلاسیک ادبیات انگلیسی قرار گرفت. رباعیات خیام به اغلب زبان های زنده دنیا ترجمه شده است.
مطلب دیدنی: وصف بهار و نوروز در شعر و ادب فارسی
بهترین رباعیات خیام
در دایره ای کآمدن و رفتن ماست
او را نه بدایت نه نهایت پیداست
کس می نزد دمی در این عالم راست
کاین آمدن از کجا و رفتن به کجاست
**********
ز آمدنم نبود گردون را سود
وز رفتن من جلال و جاهش نفزود
وز هیچ کسی نیز دو گوشم نشنود
کاین آمدن و رفتنم از بهر چه بود
**********
اسرار ازل را نه تو دانی و نه من
وین حرف معما نه تو خوانی و نه من
هست از پس پرده گفتگوی من و تو
چون پرده بر افتد نه تو مانی و نه من
**********
ای دل غم این جهان فرسوده مخور
بیهوده نه ای غمان بیهوده مخور
چون بوده گذشت و نیست نابوده پدید
خوش باش غم بوده و نابوده مخور
هر چند که رنگ و بوی زیباست مرا
چون لاله رخ و چو سرو بالاست مرا
معلوم نشد که در طربخانه ی خاک
نقاش ازل بهر چه آراست مرا
**********
هر ذره که بر خاک زمینی بوده ست
پیش از من و تو تاج و نگینی بوده ست
گرد از رخ نازنین به آزرم فشان
کان هم رخ خوب نازنینی بودست
**********
دی کوزه گری بدیدم اندر بازار
بر پاره گِلی لگد همی زد بسیار
وآن گِل به زبان حال با او می گفت
من همچو تو بوده ام مرا نیکو دار
**********
ابر آمد و باز بر سر سبزه گریست
بی باده ی گلرنگ نمی باید زیست
این سبزه که امروز تماشاگه ماست
تا سبزه ی خاک ما تماشاگه کیست
افسوس که نامه جوانی طی شد
وآن تازه بهار زندگانی دی شد
آن مرغ طرب که نام او بود شباب
افسوس ندانم که کی آمد و کی شد
**********
آن قصر که جمشید در او جام گرفت
آهو بچه کرد و روبه آرام گرفت
بهرام که گور می گرفتی همه عمر
دیدی که چگونه گور بهرام گرفت
**********
این یک دو سه روزه نوبت عمر گذشت
چون آب به جویبار و چون باد به دشت
هرگز غم دو روز مرا یاد نگشت
روزی که نیامدست و روزی که گذشت
باز نشر مطالب سایت پوپک تراول تنها با ذکر نام سایت /https://poopaktravel.com مجاز می باشد.
نویسنده این مقاله:
خانم هما آقا جعفری، کارشناس ارشد ادبیات فارسی
منابع:
1- تاریخ ادبیات ایران- تالیف دکتر ذبیح الله صفا- انتشارات ققنوس- چاپ هفتم 1370
2- رباعیات حکیم عمر خیام (فارسی انگلیسی) ترجمه انگلیسی فیتز جرالد- انتشارات آتلیه هنر- خوشنویسی محمد سلحشور- تشعیر و نقاشی عباس جمال پور
3- نشریه زیبایی شناسی ادبی –مقاله علمی پژوهشی بررسی سبک و شیوه خیام در رباعی از منظر آرایه های ادبی
4- رباعیات خیام تجلی حالات و افکار انسان هاست – ایرنا
5- نفایسی از آثار خیام در گنجینه رضوی- پایگاه خبری- تحلیلی قدس آنلاین