مسجد کبود تبریز، فیروزه جهان اسلام
مسجد کبود تبریز از نمونه های منحصر بفرد معماری کهن ایرانی و تنها بنایی است که از دوره فرمانروایی قراقویونلوها در پایتخت آنها، یعنی شهر تبریز، باقی مانده است. زیبایی های معمارانه این مسجد چنان جالب و جذاب است که اینک نیز پس از گذشت قرن ها و صدماتی که بر کلیت ساختاری آن وارد آمده است، هر انسان صاحب ذوقی را متحیر و مبهوت می سازد.
جاهای دیدنی نزدیک: بازار تاریخی تبریز
در این مقاله ما به تاریخ و ویژگی های معماری این بنای باشکوه می پردازیم.
معرفی مسجد کبود تبریز
مسجد کبود تبریز، مسجدی برجای مانده از دوره حکومت قراقویونلوهاست که در سال 870 ه.ق ساخته شده است. بانی ساخت مسجد کبود تبریز «ابوالمظفر جهانشاه بن قره يوسف» سومین پادشاه سلسله قراقويونلو بود. همچنین همسر جهانشاه (جان بیگم خاتون) و دختر وی (صالحه خاتون) بر تکمیل و بازسازی این بنا نظارت داشته اند.
ویژگی منحصربه فرد مسجد کبود، رنگ لاجوردی کاشی های آن است. تلفیق این رنگ با آجرهای سازه، باعث شده تا به این مسجد لقب «فیروزه جهان اسلام» بدهند. از دیگر دلایل شهرت این مسجد سبک معرق کاشی کاری های آن است. باید گفت ویژگی ممتاز این بنا کیفیت و نوع کاشی کاری در فضای داخلی و خارجی آن است. غالب پژوهشگران تاریخ معماری اسلامی عقیده دارند که کاشی کاری مسجد کبود تبریز (چه از لحاظ کیفی و چه از لحاظ کمی و نیز در ترکیب کاشی-آجر) نشانگر پیشرفته ترین مرتبه مهندسی سرامیک در ایران کهن است.
جاهای دیدنی نزدیک: ارگ علیشاه تبریز
تاریخچه مجموعه مظفریه و مسجد کبود
مسجد کبود تنها بخشی از مجموعه ای با نام «مظفریه» بوده که در دوران قدیم سازه های دیگری از جمله مدرسه، مسجد، خانقاه، کتابخانه و چندین بخش دیگر را نیز در بر‌می‌گرفته است. متأسفانه در گذر زمان، شکوه و عظمت مجموعه مظفریه چندان دوام نمی آورد. به دلیل زمین لرزه های مکرر تبریز، آسیب دیده و از هم پاشیده می شود. بقایای مظفریه، سال ها در بیرون از باروی شهر و با فاصله ای نه چندان زیاد از درب خیابان، به صورت ویرانه ای رها شده، بود. اما امروز از مجموعه عظیم مظفریه تنها مسجد آن معروف به مسجد کبود باقی مانده است.
مطلب جالب: بهترین سوغات های تبریز
با اینکه مسجد کبود تبریز در زلزله سال 1158 خورشیدی آسیب جدی دیده است، اما هنوز جزئیات و تزئینات ظریف طلاکاری را بر روی سقف آن می‌توان دید.
اوضاع نابه سامان و ویرانی مسجد تا پایان دوره قاجار ادامه داشت. تا اینکه از دوره پهلوی اول و همزمان با تشکیل «انجمن حفاظت از آثار تاریخی ایران»، مرمت آن در دستور کار قرار گرفت. بنایی که امروزه قابل بازدید است. حاصل مرمت ها و مداخلات هشتاد سال اخیر (از دوره پهلوی اول تاکنون) در آن و محوطه پیرامونش است. لذا وضعیت موجود این بنا، همانی نیست که معماران اولیه اش در عصر قراقویونلوها اراده کرده بودند.
توصیف جهانگردان از مسجد کبود
مسجد کبود که در میان مردم تبریز به «گُوی مَچید» هم مشهور است، مورد توجه بسیاری از سیاحان و گردشگران خارجی قرار گرفته است. از جمله مشهورترین این سفرنامه نویسان می توان به تاورنیه، سیاح مشهور فرانسوی، شاردن و مادام ژان دیولافوا، که به همراه همسرش برای انجام کاوشهای باستان شناسی به ایران سفر کرده بودند، اشاره کرد.
تاورنیه در سفرنامه خود. عظمت بنای مسجد را ستوده است. وی مانند نقاشی چیره دست، دست به قلم بیان تصویر مسجد را ترسیم کرده است.
ویژگی های معماری بنا
بدون شک بنای مسجد کبود تبریز حیرت آور است. این مسجد با شیوه معماری آذری ساخته شده است.
سر در مسجد
سر در این مسجد در زمین مرتفعی بنا شده و در قسمت بالای آن قوس بیضی شکلی دیده می شود. ستون های آن از کاشی های نفیس فیروزه ای رنگ زیبا با نقش و نگارهای خوش نما پوشیده شده است.
سطوح داخلی رواق از کاشی های رنگارنگ مستور است. این کاشی ها به صورت قطعات کوچک بریده شده و با مهارت تمام چنان به هم متصل شده اند که گویی یک پارچه اند. در نقاشی و ترکیب رنگ ها به اندازه ای لطف و ظرافت به کار رفته که انسان، خود را در برابر تابلوی بسیار عالی پر از سبزه و گل می بیند. رنگ کبود زمینه، یکنواختی نقاشی ها را از بین برده. بدون این که ذره ای از زیبایی و لطف مجموع آن بکاهد. در کوتاهی از این سر در اصلی، به مسجد باز می شود.
جاهای دیدنی تبریز: پارک ائل گلی تبریز
گنبدخانه مسجد کبود
بنای کنونی مسجد کبود در بردارنده یک گنبدخانه مرکزی است که اطراف آن را یک هشتی با نه گنبد و در سمت قبله هم یک شبستان گنبددار در بر گرفته است. سطوح بیرونی و درونی مسجد کبود فرو ریخته است.
کاشی کاری مسجد کبود
دیوارهای بیرونی و بخش بزرگی از دیوارهای داخلی با کاشی های معرق شش رنگ پوشانده شده است. چشم گیرتر از همه نقش مایه های اسلیمی و کتیبه هاست که بیشتر با رنگ سفید و سبز قرار گرفته است. کتیبه ها به خط عربی نوشته شده که با شاخ، برگ و گل ها آمیخته است.
گنبدهای مسجد
مسجد کبود به عنوان «مسجد- مقبره» یا «مسجد- بقعه» است. گنبد بزرگ و اصلی مربوط به فضای مسجد است. گنبد کوچک تر در بخش جنوبی، عملکرد مقبره دارد و قبور جهانشاه و برخی از اعضای خانواده اوست. دسترسی به فضای مقبره تنها زمانی میسر است که ابتدا به فضای مسجد وارد شده باشیم. و سپس از طریق دو دهلیز که در طرفین محراب مسجد واقع شده اند، به بخش مقبره وارد می شویم. گنبد فعلی مسجد کبود اصیل نبوده و حاصل مرمت های معاصر است.
مناره ها
دو مناره این مسجد در دو سوی ایوان ورودی و با فاصله نسبتا زیاد از آن، در گوشه های بنا مستقر شده اند.
سنگ فرش بنا
سنگ فرش کف این بنا، بسیار با شکوه و خوش منظره است. این سنگ ها را از معادن مجاور دریاچه ارومیه استخراج کرده اند که هنوز آسیبی ندیده و سالم مانده اند.
معماری خاص و متفاوت مسجد کبود
از نظر فرم معماری، مسجد کبود در مقایسه با دیگر مساجد مشهور ایرانی، فاقد میانسرا یا صحن در میانه مسجدست. راهکار انتخابی معمار سازنده مسجد کبود، سازگاری مطلوبی با وضعیت اقلیمی شهر تبریز (اقلیم سرد کوهستانی) به وجود آورده است، به نحوی که تمام بخش های این مسجد می توانستند در فصول مختلف سال، به ایفای نقش عملکردی خود بپردازند.
جاهای دیدنی: قلعه بابک خرم دین در کلیبر
مسجد کبود تبریز کجاست؟ آدرس و نقشه
آدرس: تبریز، خ امام خمینی، به سمت میدان ساعت، مجاور پارک خاقانی.
قراقویونلوها که بودند؟
قراقویونلوها یکی از سلسله های حکومتی بودند که در قرن نهم ه.ق، ابتدا بر منطقه آذربایجان و سپس بر بخش اعظمی از ایران، تسلط و فرمانوروایی یافتند. آنها تیره ای از ترک ها هستند که در شمال دریاچه وان نشیمن داشتند و در زمان امیر تیمور، به آذربایجان کوچیده، کم کم در این سامان نیرومند گردیده، بنای پادشاهی گذاشتند.
باز نشر مطالب سایت پوپک تراول تنها با ذکر نام سایت /https://poopaktravel.com مجاز می باشد.
نویسنده مقاله:
خانم لاله مهریاری
منابع:
1- مسجد کبود، جلوه ای از معماری مساجد، نوشته غلامرضا هدایت نیا
2- ریخت شناسی معماری مسجد کبود تبریز، مطالعات معماری ایران، شماره 6- پاییز و زمستان 93
3- سایت رسمی گردشگری ایران، ویزیت ایران