بازار تاریخی تبریز، بزرگترین بازار سر پوشیده جهان

• تبریز, شهرها
• جولای 6, 2021

بازار تاریخی تبریز: یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین بازارهای سرپوشیده در سطح ایران و جهان به‌شمار می‌رود. بازار تبریز مجموعه ای از راسته ها، تیمچه ها و سراهایی با معماری ارزشمند و منحصر بفرد بومی ایران در دوره اسلامی است.

جاهای دیدنی نزدیک: مسجد کبود تبریز

معرفی بازار تاریخی تبریز

 مجموعه بازار تبریز به عنوان بزرگ ترین بازار سرپوشیده جهان و میراث جهانی ارزشمند در یونسکو ثبت گردیده است. بازار سنتی تبریز با برخورداری از حیات پایدار اقتصادی به دلیل قرار گرفتن بر سر راه بازرگانی بین المللی ابریشم، نزدیکی به کشورهای ترکیه و ناحیه قفقاز و گرجستان از سوی دیگر از گذشته های دور تا حال به کانون پر رونق تجارت میان آسیا و اروپا تبدیل شده بود و روزانه صدها کاروان از آن عبور می کردند. به همین دلیل اهمیت اقتصادی بالایی داشت.

انسجام و اصالت سرمایه اجتماعی به دلیل وجود مسجد، مدرسه، زورخانه، حسینیه و فضاهای توقف و مکث زیاد برای مردم، بازرگانان و گردشگران دارای اهمیت اجتماعی بالایی است.

از بُعد سیاسی به دلیل پایتختی دوران ایلخانان مغول در قرن هفتم، قراقویونلوها، صفویه در قرون بعدی و نیز ولیعهد نشینی دوران قاجار همچنان اهمیت و رونق خود را تا قرن سیزده هجری حفظ کرد. معماری ویژه بازار تبریز به دلیل اقلیم سرد این شهر آن را منحصر بفرد و متفاوت از سایر بازارهای تاریخی ایران می کند.

آوازه ملی و بین المللی بازار تبریز در صنعت چرم، کفش، فرش و شیرینی جات، قوت خاصی به حیات این مجموعه می بخشد. این بازار با داشتن حدود ۵۵۰۰ باب حجره و فروشگاه،۴۰ گونه شغل، ۳۵ باب سرا، ۲۵ باب تیمچه، ۲۰ باب مسجد، ۲ باب راسته و راسته‌بازار، ۱ باب دالان و ۹ باب مدرسه دینی، به‌عنوان اصلی‌ترین مرکز داد و ستد مردم تبریز شناخته می‌شود.

مطلب دیدنی: بهترین سوغات های تبریز

ثبت ملی و ثبت جهانی در یونسکو

به دلیل همین ویژگی های منحصر بفرد، بازار تبریز در سال ۱۳۵۴ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران و نیز در سال ۱۳۸۹ خورشیدی به عنوان بزرگترین بازار سر پوشیده جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

جاهای دیدنی نزدیک: ارگ علیشاه تبریز

قدمت بازار تبریز

بازار تبریز از قرن های نخستین اسلامی، یعنی قرن چهارم ه.ق در منابع تاریخی آمده و دارای شهرتی خاص بوده. فضای بازار برای پاسخگویی به فعالیت های تجاری، منطقه وسیعی از شهر را در بر می گرفته است. بسیاری از جهانگردان از سده چهارم هجری تا دوره قاجار از این بازار دیدن کرده‌اند. از جمله ابن بطوطه مراکشی، مارکوپولو، جکسن، اولیای چلبی، یاقوت حموی، گاسپار دروویل، الکسیس سوکتیکف، ژان شاردن، اوژن فلاندن، جان کارت‌رایت، جملی کاردی، کلاویخو، رابرت گرنت واتسن، حمدالله مستوفی و مقدسی از رونق و شکوه بازار تبریز تمجید کرده‌اند.

جاهای دیدنی تبریز: پارک ائل گلی تبریز

بازار کنونی با قدمت دوران زندیه و قاجاریه

بازار امروزه تبریز حدود ۳ سده پیش و پس از وقوع زمین‌لرزه تاریخی تبریز در سال ۱۱۹۳ قمری یعنی در دوره زندیه توسط نجف قلی خان دنبلی حاکم وقت تبریز بازسازی شده است.

مساحت بازار تبریز

 این بازار با مساحتی حدود یک کیلومتر مربع، بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده جهان است. مجموعه بازار تبریز از قسمت هایی نظیر راسته، دالان، سرا (خان)، کاروانسرا، تیمچه، چهارسو (چهار سوق)، میدان، بازارچه، بقعه، مسجد، حمام، مدرسه، حسینیه، زورخانه، کتابخانه، موزه، یخچال، پل بازار و غیره تشکیل شده است.

نخستین نقشه بازار تبریز

نخستین نقشه از بازار تبریز در سال ۱۳۲۷ هجری، در بخشی از نقشه دارالسلطنه تبریز و به دست اسدالله خان مراغه‌ای ترسیم شده‌است. جزئیات بازار و اکثر جای‌های مهم نظیر تیمچه‌ها و کاروانسراها در این نقشه نام‌گذاری شده‌اند.

بازار تبریز کجاست؟ موقعیت بازار تبریز روی نقشه

1-  از شمال به مهران رود (قوری چای) که توسط پل بازارهایی به آن طرف رود امتداد یافته است.

2- از سمت شرق به ارگ حکومتی عالی قاپو (مجموعه کاخ های ولیعهد نشین) که در حال حاضر محل اداره های دارایی، فرمانداری و استانداری است.

3- از سمت غرب به مسجد جامع تبریز و راسته کوچه

4- از سمت جنوب به خیابان جمهوری (از خیابان کشی های رضاخان). راسته شیشه گر خانه در آن سوی خیابان به صورت مجزا وجود دارد. موقعیت روی نقشه

ساعت کار بازار تبریز

حجره‌های بازار تبریز اغلب از ساعت ۱۰ صبح تا ۱۷ فعالیت می‌کنند. هرچند در روزهای تعطیل، تیمچه‌ها و سراها تعطیل هستند و فقط جداره‌های بیرونی باز است.

مطلب خواندنی: قلعه بابک خرم دین در کلیبر

ویژگی های معماری بازار تبریز

بافت اصلی بازار تبریز از دو راسته سرپوشیده شمالی- جنوبی و شرقی-غربی تشکیل شده است. عرض بازارها بین چهار تا پنج متر و ارتفاع سقف راسته ها نیز پنج تا شش متر است که در مقایسه با سقف بازارهای نواحی مرکزی و گرمسیر بسیار کوتاه تر است.

راسته های اصلی توسط راسته های فرعی و کوتاه تر با هم ارتباط دارند و در فضاهای بین آنها نیز سراها، کاروانسراها و تیمچه های متعددی ایجاد شده است. تقاطع راسته ها در سه راهی ها و چهارسوها نیز با طاق گنبدی پوشیده شده که زیبایی خاصی به چهارسوهای متعدد بازار تبریز بخشیده است. اتصال دهانه هایی با اندازه های متفاوت و پوشش آنها با یک مهارت و تکنیکی قابل توجه در این زمان است.

اغلب تیمچه‌ها و سرای‌ها بازار دارای سه طبقه ‌می باشند که طبقه زیرین مخصوص انبار کالا ،طبقه دوم تجارتخانه و محل کار و طبقه سوم جهت استراحت و آسایش طراحی شده است.

مطلب پیشنهادی: مسجدکبود تبریز، فیروزه جهان اسلام

ویژگی های راسته بازار

راسته های بازار تبریز، مسیرهای تجاری تخصصی مثل بازار کفاشان، چند منظوره اجتماعی، فرهنگی و آیینی است. مهم ترین راسته های بازار تبریز عبارتنند از: بازار امیر راسته، راسته قدیم، بازار سراجان، بازار شیشه گرخانه، بازار کفاشان، بازار صفی، بازار صادقیه، بازار کلاهدوزان، بازار پنبه فروشان، بازار دباغ خانه، بازار قند فروشان، قیزبستی بازار، بازار مسگران.

ویژگی تیمچه های بازار

هر کدام ار تیمچه ها ضمن اختصاص فضایی برای محل استقرار تجار بزرگ و خاص بازار (حجره) عملکرد تخصصی و عرضه کالای خاصی و معمولا گران قیمت را بر عهده دارند. به عنوان مثال، تیمچه مظفریه: فرش. تیمچه امیر: طلا و جواهرات، تیمچه حاج شیخ کاظم: پارچه و منسوجات، تیمچه صفر علی: پارچه و منسوجات. تیمچه خرازی ها: به منسوجات و پارچه اختصاص دارند.

معروف ترین و زیباترین بخش های بازار

بازار امیر

بازار امير از زيباترين و مهم ترين بازارهای تبريز محسوب می شود كه در حال حاضر از مراكز عمده تجارت و صادرات فرش و مركز بورس طلا و جواهر و منسوجات است. بازار امير که در دوره قاجار ساخته شده از شلوغ ترين و پر حجم ترين بازارهای تبريز و از نقاط ديدنی و جهانگردی شهر است. تیمچه امیر نیز بزرگ ترین گنبد بازار را دارد.

تیمچه مظفریه

تیمچه مظفریه زیباترین تیمچه است. تیمچه و بازار مظفریه محل خرید و فروش فرش دست بافت است. علاوه بر فرش های زیبای تبریز، تابلو فرش ها با تنوع زیاد هم در این بازار وجود دارند که بسیار دیدنی است. تیمچه مظفریه نیز دردوره قاجار ساخته شده است. تیمچه مظفریه در ایام محرم و عاشورا تاسوعا محل گردهم آمدن عزاداران و اجرای مراسم دسته جمعی عزاداری نیز هست.

زورخانه گرشاسب یل

زورخانه گرشاسب یل از بناهای جالب در بازار تبریز و قدیمی‌ترین زورخانه این شهر محسوب می‌شود. پهلوانان و کشتی‌گیران زیادی کار خود را از این زورخانه شروع کردند. جایی که پس از چندین سال بازسازی و مرمت، تحت عنوان رستوران سنتی دربار آغاز به کار کرده و میزبان گردشگران است.

حمام خان

حمام خان که قدمتش به دوره قاجار می‌رسد، از قدیمی‌ترین حمام‌های تاریخی تبریز محسوب می‌شود. این حمام مزین به طاق‌های آجری و ستون‌های سنگی است. ضمن اینکه باغی بسیار دیدنی در محوطه بیرونی آن قرار دارد. که زیبایی این حمام قاجاری را دوچندان کرده است.

رستوران حاج علی

رستوران حاج علی واقع در بازار کلاهدوزان (بوهچی بازار). از بخش‌های نوستالژیک و معروف بازار تبریز به شمار می‌رود که به بخشی از هویت بازار تبدیل شده است. کباب‌های خوشمزه آن از کباب برگ تا چنجه و کوبیده و چلوکباب قلوه‌ای در فضایی قدیمی و دنج همراه با بوی اشتهابرانگیز برنج و کره برای هر گردشگری جذاب خواهد بود. حاج علی سال‌ها پیش از دنیا رفت و اکنون پسر ایشان مدیریت رستوران را بر عهده دارد.

موزه قرآن و کتابت

موزه قرآن و کتابت از مهم‌ترین موزه‌های تبریز است که در خیابان دارایی و در مسجد شاه طهماسب قرار دارد. نسخ نفیسی از قرآن، آثار خوشنویسی هنرمندان تبریزی همچون درویش عبدالمجید. و علاءالدین بیگ تبریزی، انواع پلاک‌های فلزی، قلمدان‌ها و… در این موزه نگهداری می‌شوند. یکی از جذاب‌ترین آثار موزه، قرآنی دست‌نویس با خط کوفی است. که طبق روایت‌ها توسط امام رضا (ع) نوشته شده است.

رونق تجارت در مهم ترین بازار جاده ابریشم

شهر تبریز در دوره ایلخانان، قراقویونلوها و صفویه، پایتختی آباد و پر رونق و در دوره قاجار ولیعهد نشین بود. ولیعهدان سلسله قاجار در این شهر اقامت می گزیدند.

در طی ادوار متوالی، بازار تبریز محل داد و ستد ادویه مالزی، سنگ های قیمتی هندوستان، سیمان مالایا. شال های بافت کشمیر، فیروزه نیشابور، گلاب و عطر کاشان و شیراز. زعفران خراسان، ابریشم گیلان، اسلحه گرجستان و شام و سایر کالاهای بازرگانی بوده است. پارچه های گران بها و مرغوب، فرش های عالی و ابریشمی نیز از صادرات مهم تبریز محسوب می شده. و این شهر مرکز مبادله پارچه های ابریشمی چین به اروپا و اجناس کشورهای اروپایی به خاور دور بوده است.

بازار تبریز در دوره قاجار

روند رونق بازار تبریز تا دوره قاجار ادامه پیدا کرد. در دوره فتحعلی شاه به خاطر نزدیکی به قفقاز، گرجستان و عثمانی. مبادلات فرهنگی و اقتصادی میان ایران و کشورهای همسایه شمالی و شمال غربی پر رونق بود.

تبریز در دوره قاجار یک سوم از کل مراودات تجاری کشور را عهده دار بود. اروپاییان آینه، انواع پارچه های ابریشمی، مخملی و نخی، پنبه، چلوار، چیت موصلی. شکر، شیشه، فلز، قند و سایر محصولات ماشینی را وارد تبریز می کردند.

بازاریان تبریز نیز ابریشم و مقداری ابریشم ماشینی، اسلحه، تنباکو، خشکبار، رنگ، شال، مازو و موم به بازرگانان اروپایی می فروختند. البته همواره این داد و ستدها به نفع اروپاییان تمام می شد. پیش تر یکی از ارکان اصلی و اساسی بازار تبریز ارامنه بودند. به طوریکه یکی از گردشگران فرانسوی از جایگاه ویژه و ممتاز مغازه های آنها در این بازار و تجارت با تاجران روس خبر داده است. ارامنه داد و ستد بسیاری با اروپاییان داشتند. به گونه ای که ارامنه گرجستان برای نخستین بار کالاهای انگلیسی را از استانبول خریداری و وارد مناطق شمالی ایران کردند.

باز نشر مطالب سایت پوپک تراول تنها با ذکر نام سایت و آدرس /https://poopaktravel.com مجاز می باشد.

مطلب پیشنهادی: بازار تاریخی قزوین و کاروانسرای سعدالسطنه

نویسنده مقاله:

خانم لاله مهریاری

منابع:

1- سایت رسمی اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تبریز

2- سایت رسمی گردشگری ایران https://www.visitiran.ir/

3- مقاله تبیین ویژگی های طراحی شهری ایرانی اسلامی تبریز، مورد مطالعه: بازار بزرگ شهر- نشریه فیروزه اسلام، پژوهه معماری و شهرسازی اسلامی- شماره 2- بهار و تابستان 95