نوروز در تاجیکستان
نوروز تاجیکستان: در این مقاله کوشیدیم تا نوروز در تاجیکستان و حال و هوای آن را برای شما به تصویر بکشیم. آداب و سنت های ایرانی در طول تاریخ در قلمرو فرهنگی گسترده ای برگزار می شد و ما می کوشیم ردپای آن را پیدا کنیم.
نوروز در ایران بزرگ
نوروز بزرگترین جشن ملی ایرانیان و یادگاری از دوران باستان، به جای مانده از اقوام آریایی بوده که قدمتی بیش از 3 هزار سال دارد. گفته شده کورش بنیان گذار هخامنشیان، نوروز را در سال 538 قبل از میلاد جشن ملی اعلام کرده است. از آن زمان تا کنون در دوران های مختلف پیش و پس از اسلام، هر ساله در آغاز نخستین روز از ماه فروردین آیین نوروزی در سراسر کشور پهناور ایران برگزار می شده است. این جشن هر ساله در آغاز بهار و نخستین روز از ماه فروردین با شکوه هر چه تمام تر در ایران و کشورهای فارسی زبان و بسیاری از کشورهای دور و نزدیک ایران، برپا می شود. جشن نوروز به دلیل وسعت گستره برپایی آن، در سال 2009 در مجمع عمومی سازمان ملل، به ثبت رسیده است.
شکوه نوروز در تاجیکستان
یکی از این کشورهای فارسی زبان، کشور تاجیکستان از کشورهای آسیای میانه است که زمانی جزیی از کشور پهناور ایران بود. تاجیکستان دارای طبیعتی زیبا و سرسبز، و مردمانی اهل فرهنگ و علاقه مند به آداب و رسوم پیشینیان خود می باشد. آنان با فرا رسیدن بهار پر طراوت، هر ساله آیین های نوروزی را که نماد هویت و فرهنگ خود می دانند با شکوه فراوان، بر پا می دارند. نوروز را به نام های «خیدر ایام»، «عید بزرگ»، «عید سر سال» یا «عید سال نو» می نامند.
زنده نگه داشتن نوروز در زیر سلطه کمونیسم
تاجیکستان، زمانی حدود 80 سال، تحت سلطه کشور کمونیستی شوروی بود. در آن دوران، نظام حاکم تلاش می کرد تا مردمان تاجیک این آیین باستانی را فراموش کنند. به همین دلیل از برگزاری این آداب و رسوم، جلوگیری می کرد. هدف کمونیست ها یکسان سازی فرهنگ ها در اقوام مختلف بود. با این حال، تاجیک ها هیچگاه از فرهنگ، سنت های ملی و مذهبی خود دست نکشیدند. آنها همواره عید نوروز را تحت عنوان «عید بهار» و «جشن کشاورزان»، در شهرها و روستاها به صورت خصوصی در خانه ها برگزار می کردند و پاس می داشتند. حدود دو دهه از فروپاشی شوری سابق و نظام کمونیستی می گذرد. اکنون مردم، با آزادی تمام، به آیین ها و سنت های همیشگی خود رو آورده اند.
شباهت نوروز تاجیکستان و ایران
بسیاری از سنت های نوروز بین ایران و کشور فارسی زبان تاجیک مشترک است. تنها در برخی از آداب نوروزی تفاوت هایی وجود دارد. مثلا می توان به سنت های زیر اشاره کرد:
در آستانه سال نو کشور تاجیکستان، به ویژه در بدخشان و شهر دوشنبه، مردم برای استقبال از بهار و نوروز، اغلب در جنب و جوش می باشند. پاکیزه کردن خانه و کاشانه و آذین بندی خیابان ها خبر از رسیدن سال نو دارد. آنان ضمن رُفتن هر ناپاکی از محیط خانه، دل ها را از هر کینه و کورتی می زدایند. زیرا حیات مجدد طبیعت را نماد دوستی و محبت می دانند. شاید بتوان این فلسفه و تفکر را یکی از پر معناترین بخش نوروز خجسته نامید. همچنین در شب سال نو برای شادی روح عزیزان خود به گورستان ها رفته، قران و دعا می خوانند. به رسم فروردینگان زرتشتیان، آتش را که سمبل نور، روشنایی و تقدس است، می افروزند. سپس سنگ آتش را سه بار می بوسند و بر دیده می گذارند. مردم تاجیک در روزهای آغازین نوروز به دیدار بزرگان فامیل، اقوام و نزدیکان می روند.
جشن همگانی در «نوروزگاه»
در روزهای نخستین، همه مردم شهر در جایگاهی ویژه، به نام «نوروزگاه» گرد هم می آیند. آنها با پوشیدن لباس های نو و رنگارنگ سنتی، در برنامه های مختلف شاد فرهنگی، هنری، ورزشی شرکت می کنند. برپایی این مراسم شادی و سرور در سطح شهر و روستا، جاذبه ای خاص به نوروز می بخشد. هر ساله گردشگران از کشورهای مختلف از جمله ایران به سوی تاجیکستان جذب می شوند.
آیین های خاص نوروز در تاجیکستان
مردم تاجیک پیش از نوروز آیین هایی دارند و با انجام آن به استقبال نوروز می روند. در اینجا به برخی از آنها می پردازیم:
آیین حوت
کشاورزان و دهقانان در ماه حوت، آخرین ماه سال خود را برای کشت و کار بهاری آماده می کنند. آنان به میمنت فرا رسیدن زمان کشت و کار و حیات دوباره زمین، در طی سه روز از ماه حوت آیینی اجرا می کنند. آنان آتش می افروزند و گرد آن می نشینند و به جشن و سرور می پردازند. اجرای موسیقی، خواندن سرود، انجام حرکات موزون، طنز پردازی و اجرای نمایش های ملی و مردمی، از جمله مراسم جشن است.
آیین جفت براران
از دیگر آیین ها، مراسم «جفت براران»، که سنتی قدیمی برای آمادگی برای کار و تلاش در فصل بهار، می باشد. این آیین چند روز قبل از فرا رسیدن نوروز و قبل از آغاز کشت و کار با آرزوی پر باری و آمدن خیر و برکت محصولات کشاورزی، در میان کشاورزان تاجیکی برپا می شود. در این مراسم زمان کشت و کار را کشاورزان با تجربه اعلام می کنند. همچنین همه اهل خانواده شرکت می کنند. دهقانان پس از پختن غذاهای خاص و پختن نان فطیر، کهنسالان را به خاطر برکت وجودشان به صرف غذا دعوت می کنند. بعد از صرف غذا، بزرگان مجلس برای افزایش نعمت و سلامتی و تندرستی همگان دعا می کنند.
همچنین در این آیین، کشاورزان هر ناحیه یا خانواده یک جفت گاو را به خیش می بندند با شادی و هلهله، شخم زنی نمایشی انجام می دهند. اینگونه فصل کشت و کار بهاره را آغاز می کنند.
مراسم گل گردانی
یکی دیگر از مراسم بسیار زیبا که سنتی قدیمی نوروزی در تاجیکستان است، برگزاری رسم «گل گردانی» است. به آن «بایچیچک» یا «بایچیچک گویی» نیز می گویند. زمان جشن پایپیچک یا گل گردانی بستگی به جوانه زدن گل های بایچیچک دارد. در واقع آن را نماد رسیدن بهار می دانند. این آیین به مناسبت بیداری طیعت، شکوفه دادن درختان و شکفتن گل ها برگزار می شود. در گذشته، در آغاز فصل بهار، عده ای از بزرگسالان یا همان گل گردان ها به صورت گروهی، با شور و شوق، به دشت و دامنه کوه ها می رفتند. دسته گل های گل زردک یا سیاه گوش (بایچیچک) را چیده و به روستاهای مختلف می رفتند و در میان اهالی آن روستا می گرداندند. آنها مژده پایان زمستان سرد و فرا رسیدن بهار و نوروز را به آنان می دادند. صاحب خانه نیز با ابراز شادی از رسیدن بهار و نوروز به گل گردان ها، انعام می داد. امروزه وظیفه گل گردانی بر عهده جوانان و بچه هاست.
گروه گل گردان هنگام هدیه گل ها به مردم این نغمه ها را زمزمه می کنند:
گل آوردیم از آن پایان
خبرت می کنیم دهقان
بده غله به گل گردان
بهار نو مبارک باد
برای دیدن جشنواره گل لاله دیزین در استان البرز کلیک کنید.
بلبل خوانی
در شهر بخارا بلبل خوانی، بخشی از مراسم گل گردانی است و گاه تفاوت های کمی دارد. گل گردان ها، گل های خود را دسته دسته کرده و در نوک چوبی می بندند. برای با خبر کردن مردم و هدیه به آنان، گل ها را در کنار درِ خانه های اهل ده یا شهر، داخل خاک فرو می کنند و ترانه و سرود می خوانند. در شهر بخارا، گل گردان ها از طرف صاحب خانه دعوت می شدند تا از آنان پذیرایی شود. و به آنان به خاطر دادن این مژده ی خوش انعام می دهند.
در برخی از مناطق ایران چون مازندران و دماوند این مراسم با اندکی تفاوت برگزار می شود. به این ترتیب که گروهی از جوانان در شهر یا روستا به درب خانه ها می روند. با خواندن شعرها و ترانه های محلی، شبیه به ترانه های تاجیکی، مژده رسیدن بهار دل انگیز را به صاحبان خانه می دهند. آنان با شنیدن این ترانه های شاد، به پیام آوران بهار، هدیه می دهند.
نمونه ای از سرودهای نوید دهنده بهار:
بهار آمد بهار آمد
به دهقان وقت کار آمد
به دوستان گل قطار آمد
بهار نو مبارک باد
سنگ آمد سنگ آمد
پیش بز لنگ آمد
میر بچه به جنگ آمد
بهار نو مبارک باد
بهار آمد به صد الوان
نیمش برف و نیمش باران
که طوطی در قفس نالان
بهار نو مبارک باد
بهار آمد به نیک روزی
به باران شبان روزی
بچین گل های نوروزی
بهار نو مبارک باد
گل گشت نوروزی
در شهر دوشنبه و روستاهای اطراف آن، مرسوم است که در نخستین روز از سال نو، مردم با پوشیدن لباس های سنتی رنگارنگ به مراکز عمومی و تفریحی همچون پارک ها و بوستان های سر سبز می روند و به صورت گروهی جشن می گیرند. در این مراسم انواع سرگرمی ها و نمایش ها و تئاتر خیابانی برگزار می شود. در روستاها مراسم گل گشت، با انواع بازی ها و سرگرمی های محلی چون بندبازی، کشتی محلی و خروس جنگی برگزار می شود. خوردن غذاهای سنتی از آیین های دیگر در این روز است. این روز خجسته و شاد را گل گشت نوروزی می نامند.
حافظ شیرین سخن گفته است:
بده ساقی می باقی که در جنت نخواهی یافت
کـنـار آب رکنـابـاد و گلــگشـت مصلــی را
برای دیدن مقاله شب یلدا کلیک کنید.
مراسم سمنک پزی
سمنک، سومنک یا سمنو، از غذاهای رایج نوروزی در تاجیکستان است و از زمان قدیم پختن آن مرسوم بوده است. این خوراکی پرطرفدار، با جوانه گندم تهیه می شود. سمنک از ارکان سفره هفت سین یا خوان نوروزی می باشد. برای تهیه سمنو، پیش از نوروز در ظرف های مخصوصی سبزه می رویانند. در روزهای پایانی ماه حوت، خانم های مسن و با تجربه تاجیک به صورت گروهی با همین سبزه ها، طی فرایندی، سومنک یا سمنو می پزند. در قدیم سمنو را بیشتر در روستا ها می پخنتد و از خوراکی های نوروزی کشاورزان بود. در سراسر ایام نوروز از این خوراکی مغذی استفاده می کردند. اکنون در شهرها هم پخت آن مرسوم است. کسانی که مشغول پختن سمنو هستند، آوازهایی را زمزمه می کنند. مانند :
بوی بهار است سمنک
آش نهار است سمنک
از گل گندم سمنک
خوردن مردم سمنک
برای دیدن جشنواره انار تهران در پارک آب و آتش کلیک کنید.
سفره نوروزی تاجیکی یا «دستر خوان»
چیدن سفره از آیین های کهن نوروزی است و به زبان تاجیک آن سفره یا خوان نوروزی، را دستر خوان می گویند.دستر خوان از هفت سین یا هفت شین تشکیل می شود. البته برخی گفته اند نه هفت سین یا هفت شین نبوده بلکه در اساس هفت چین بوده است. منظور هفت میوه گوناگون خشک، است که نهادن آنها بر بر سفره نوروز نماد آمدن خیر و برکت در سال نو بود. میوه ها شامل گردو، کشمش، بادام، فندق، زرد آلو، پسته، سنجد و کمی شکر بود.
در سفره هفت شین، «شمع روشن» نشانه نور و پیروزی روشنایی بر تاریکی است. نهادن «شهد» و «شیر» بر سفره نماد پاکی و سفید بختی،«شیرینی» نماد شیرین کامی در سال نو، «شکر ناب» رمز شیرینی عمر و زندگی، «شانه» رمز زیبایی، «شمشاد» نماد سرسبزی و طراوت می چینند.
هفت سین شامل: «سنجد» نماد عمر طولانی، «سبزه» نمادی از سلامتی، «سیر» نماد صداقت، «سمبوسه» احترام به نان و نمک، «سمنو» نماد خیر و برکت، «سیب» به نشانه فراوانی روزی، «اسپند» رمز تندرستی و بهبودی، می باشد.
باز نشر مطالب سایت پوپک تراول تنها با ذکر نام سایت /https://poopaktravel.com مجاز می باشد.
برای دیدن پارک و باغهای گیلد تورنتو کانادا کلیک کنید.
پی نوشت
1- گل گشت به جای خوش آیند و مطبوعی برای سیر و تفرج گفته می شود که در آنجا گل سرخ و گل های دیگر و گیاهان معطر است.
2- دستر خوان یا دستار خوان، که به لهجه تاجیکی به معنی سفره است در ادب فارسی پیشینه دارد. گویا در زمان قدیم هنگام خوردن غذا، به احترام نان و غذا دستار خود را از سر باز می کردند و طعام را بر روی آن می گذاشتند و می خوردند. این واژه هنوز در کشورهای تاجیکستان و ازبکستان کاربرد دارد.
نویسنده مقاله:
خانم هما آقا جعفری- کارشناس ارشد ادبیات فارسی
منابع
1- مقاله بررسی تاریخی فرهنگی عید نوروز– دانشگاه علم و صنعت
2- مرادف،چاری محمد. «عید نوروز در ترکمنستان». موسسه مطالعات روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز، 27 اسفند 1386.
3- لغت نامه دهخدا
4- مقاله بهار و نوروز در کلام و زندگی تاجیکان، آقای دکترعلی اصغر شعر دوست، (سفیر ایران در تاجیکستان) روزنامه اعتماد
5- مقاله هفت سین میوه ای در افغانستان و تاجیکستان، خبرگزاری فارس، شبکه خبری افغانستان
6- مقاله هفت سین، هفت شین و هفت میم تاجیکی، روزنامه ی دنیای اقتصاد،تاریخ 26/12/1395