صنایع دستی کاشان، سوغات ماندگار کویر
صنایع دستی کاشان دارای تاریخ طولانی نزدیک 7 هزار سال است. آثار سفالی مردمان ماقبل تاریخ در تپه سیلک کاشان، در نزدیکی باغ فین، هنر و صنعت مردم این شهر را به ما نشان می دهد. قالی کاشان نیز شهرت جهانی دارد. در این مقاله شما را با انواع صنایع دستی زیبا و کهن کاشان آشنا می کنیم.
پیشنهاد ما: جاهای دیدنی کاشان
آیا واقعا هنر نزد ایرانیان است و بس؟
ایران دارای مردمانی از اقوام مختلف با تنوع فرهنگ، زبان، هنر و… است. ایرانیان از گذشته های دور، به صنعت و هنر دستی، علاقه مند بوده اند. صنایع دستی ایران به همراه چین و هند از قطب های اصلی این هنر در جهان محسوب می شود. ابتکار هنرمندان و صنعتگران در تولید صنایع دستی، سبب پیشرفت های چشمگیری شده است و هنرمندان ایرانی همانند یک ادیب یا شاعر، احساسات و افکارش را در آثار خود منعکس می کنند. امید که این میراث گرانبها، همواره برای نسل های آینده حفظ شود.
مطلب پیشنهادی: بهترین سوغات و صنایع دستی قزوین
صنایع دستی چیست و چه اهمیتی دارد؟
صنایع دستی به مجموعه ای از «هنر-صنعت» اطلاق می شود که به طور عمده با استفاده از مواد اولیه بومی است و قسمتی از مراحل اساسی تولید به کمک دست و ابزار دستی انجام می شود و در هر واحد آن ذوق هنری و خلاقیت فکری صنعتگر سازنده به نحوی تجلی یافته و همین عامل وجه تمایز اصلی این گونه محصولات از مصنوعات مشابه ماشینی و کارخانه ای است.
مطلب خواندنی: بهترین سوغات های تبریز
تاریخچه صنایع دستی کاشان
شهر قدیمی کاشان، در قرون مختلف فراز و نشیب فراوانی دیده است. سابقه مدنیت و آبادانی آن به پیش از اسلام می رسد. کشفیات باستان شناسان از کاشان ثابت می کند که این شهر از همان دوران، مهد هنر و صنعت بوده است.
بر طبق اسناد تاریخی، پادشاهان ساسانی، در اواخر انقراض این سلسله، دستور بنای آتشکده های بزرگی در مناطق مختلف کاشان از جمله نیاسر، ابیانه و خرمدشت را داده اند و نشان می دهد، که کاشان از آن زمان شهری آباد و پر جمعیت بوده است.
صنایع دستی زیبای کاشان، از قدیم مورد توجه همگان بوده و اوج پیشرفت صنعت و هنر کاشان در دوران صفوی بوده است. پادشاهان صفوی توجه ویژه ای به کاشان و هنرمندان این دیار داشتند. در این دوران کارگاه های قالی بافی و منسوجات عالی راه اندازی شد. همچنین صنایع دستی سنتی کاشان، چون سفالگری و کاشی کاری جانی تازه گرفت.
مطلب خواندنی: بازارچه صنایع دستی عودلاجان
سفال و کاشی کاشان
نقش شهر کاشان، در تاریخ و سیر تکامل سفالگری ایران بسیار پر اهمیت است. تا جایی که کلمه «کاشی» که نوعی سفال است برگرفته از نام کاشان می باشد. پژوهش های باستان شناسان در تپه های باستانی «سیلک» کاشان نشان می دهد، از هفت هزار سال پیش، مردمان این ناحیه هنر سفالگری می دانستند. ولی از قرن چهارم قمری از شیوه سفالگری به معنای امروزی استفاده می کردند.
اوج رواج سفالگری و کاشی کاری کاشان، در قرن های ششم و هفتم بوده بطوریکه این آثار، در سراسر ایران شهرت داشت. آثار برجسته کاشی کاران ماهر کاشانی، در مقبره حضرت معصومه در قم و در آستان قدس رضوی مشهد به یادگار مانده است. کاشی کاران کاشانی در زمان ایلخانان مغول نیز، آثار برجسته ای از کاشی کاری در برخی از بناهای مذهبی به جا گذاشته اند.
مسگری و قلمزنی کاشان
«مسگری» یکی دیگر از صنایع دستی مهم و قدیمی کاشان، می باشد که قرن های پیاپی مورد توجه هنرمندان این دیار بوده است.
به گفته سیاحان اروپایی، صنایع مسی ساخت صنعتگران کاشان در دنیا بی نظیر بوده است. «مادام دیولافوا» جهانگرد فرانسوی که به کاشان سفر کرده، از مشاهدات خود می گوید: چهار صد نفر در بازار خاص مسگرهای کاشان به این صنعت مشغولند. وی مسگری را یکی از جاذبه های مشرق زمین می داند.
این صنعت، در گذشته با فراز و نشیب روبرو بوده. برای مثال در عصر صفوی، مسگری همچون سایر صنایع دستی شهرت جهانی پیدا کرد. اما پس از مدتی رکود، بار دیگر اواسط دوره قاجار، مسگری و قلمزنی بار دیگر رواج یافت و دوباره در دوره پهلوی دچار رکود شد. اکنون در بازار کم جنب و جوش مسگران کاشان که به بازار اصلی شهر متصل می باشد تنها پنج درصد از کارگاه های سنتی باقیمانده، فعالیت می کنند.
قالی بافی
قالی بافی یکی از کهن ترین و ارزنده ترین صنایع دستی ایران می باشد که در بسیاری از شهرها، روستاها و مناطق عشایری با طرح ها و نقش های گوناگون بافته می شود. نقش های دلپذیر و چشم نواز قالی ها نشان دهنده تمدن، ذوق، سلیقه، و استعداد مردمانی اهل هنر و فرهنگ است. بسیاری از خانواده های ایرانی از طریق این شغل درآمد چرخ زندگی خود را می چرخانند.
قالی بافی در کاشان جایگاهی ویژه و قدمتی دیرینه دارد. قالی های نفیس باقی مانده از دوره سلجوقی شهرت جهانی دارد. چنان که پروفسور «آرتور پوپ » می نویسد:« قالی بافان کاشان ثابت کرده اند که می توانند چنان تصاویر زیبایی بر بستر قالی ها و فرش های خود خلق کنند که با بهترین آثار مینیاتور چینی و معماران و نقاشان شهره اروپایی دوره گونیک، کوس برابری بزند.»
«سیسیل ادوارد» قالی شناس خبره غرب، از بین دویست قالی از ارزشمندترین و معروف ترین قالی های موجود در موزه های غربی، هفت قالی را برگزیده، که چهار عدد از آنها قالی کاشان می باشد.
نساجی کاشان
نساجی از صنایع دست بافتنی به حساب می آید. حفاری هایی که از مناطق مختلف ایران انجام شده گواه آن است که صنعت دستبافی ایران، به هزاران سال پیش از میلاد برمی گردد و قدمت نخستین پارچه کشف شده از دوره باستان، به چهار هزار سال ق.م می رسد.
پارچه بافی در زمان ساسانیان، پیشرفت زیادی کرد و پارچه های ابریشمی زیبایی با ابریشمی که از چین به ایران می آوردند، بافته می شد. پس از اسلام نیز نساجی ایران رو به تکامل نهاد و در دوره سلجوقی به نهایت کمال رسید.
نساجی کاشان هنری باستانی است. هنرمندان این شهر در هنگام تولید پارچه های دستبافت، طرح ها و نقش ها را چنان با خلاقیت درمی آمیختند که بینندگان و خریداران را جذب می کرد. بطوریکه مارکوپلو جهانگرد مشهور ایتالیایی، از دیدن این منسوجات در کاشان به وجد آمده و گفته: «پارچه های سحرانگیزی که گویا در عرش اعلا و در بهشت برین بافته می شود.»
مخمل بافی
مخمل نوعی پارچه نرم نخی و ابریشم پرزدار را گویند. بافت مخمل در ایران قدیم رایج بود. این صنعت، در دوره حکومت پادشاهان سلجوقی و صفویه رونق بیشتری داشت به ویژه دوره صفوی که آن را عصر طلایی صنایع دستی می نامند. مرکز اصلی بافت مخمل های الوان با نقش های زیبا، در قرن های دهم و یازدهم هجری شهر کاشان بوده است.
زری بافی
پارچه هایی که تمام یا بخشی از آن را با نخ های زرین یا سیمین ببافند، «زری» می گویند. پارچه زری از ابریشم با نقش های گوناگون، بسیار متنوع، زیبا و لطیف است.
هنر زری بافی از هنرهای قدیمی است و به دوران ساسانی می رسد. این پارچه گرانبها را اغلب پادشاهان و اشراف آن زمان استفاده می کردند. در دوران های بعد از رونق زری بافی کاسته شد و بار دیگر در دوره صفویه، زری بافی در برخی از نقاط از جمله کاشان، رواج یافت. دوباره در ادوار بعدی، سیر نزولی یافت. با این حال همواره کارگاه های زری بافی کاشان با تلاش هنرمندان این شهر کم وبیش حفظ شد. هم اکنون سازمان میراث فرهنگی به جوانان علاقه مند آموزش می دهد تا مانع نابودی این هنر اصیل و قدیمی شود.
شعر بافی
شعر بافی یا پارچه بافی را در چند قرن آغاز دوره اسلامی، جولاهی، سپس شعر بافی نامیدند. «شعر» به معنی موی انسان یا حیوان و «شعرباف» به کسی گویند که با موی و ابریشم پارچه می بافد.
شعر بافی در کاشان قدمت زیادی دارد و هنوز در این شهر تعدادی از کارگاه های شعر بافی مشغول به کار هستند. پارچه هایی را که شعر بافان کاشان تولید می کنند اغلب دارای طرح های ساده و راه راه است و بیشتر در مناطق غرب و کرد نشین از این پارچه ها استفاده می کنند.
زیلو بافی
زیلو نوعی فرش از پشم و پنبه در رنگ های گوناگون را گویند که با «دار» بافته می شود. پیدایش زیلو بافی در ایران به قرنهای نخستین اسلام می رسد. بافت زیلو در کاشان از قدیم مرسوم بود و چون زیراندازی خنک و مناسب شهر کویری بود. بافندگان زیلو ذوق و ابتکار، طرح ها و رنگهای گوناگونی را در بافت این زیر انداز به کار می بردند که مورد پسند خریداران واقع می شد.
بازار صنایع دستی کاشان کجاست؟
بازار سنتی کاشان که در بافت تاریخی این شهر در نزدیکی خانه طباطبایی ها و بروجردی ها قرار دارد، از راسته ها، حجره ها و تیمچه ها تشکیل شده است که تیمچه معروف امین الدوله با معماری منحصربفردش شهرت دارد.
سوغات کاشان از کجا بخریم؟
از بین بخش های مختلف، راسته مسگرها، راسته رنگرزها، راسته فرش فروش ها، قیصریه و تیمچه امین الدوله از معروف ترین قسمت های بازار کاشان است که می توانید صنایع دستی کاشان را در آنها ببینید. امروزه بیشتر مس و فرش دستبافت کاشان، شیرینی های سنتی، به همراه گلاب مرغوب و عرقیجات، سوغات شهر کاشان را تشکیل می دهد.
پارچه بافی سنتی کاشان را کجا ببینیم؟
برای دیدن کارگاه سنتی پارچه بافی در کاشان می توانید از خانه منوچهری بازدید کنید. در این خانه سه دستگاه پارچه بافی شامل زری بافی، مخمل بافی و ابریشم بافی دایر است و می توانید طرز کار دستگاه توسط هنرمندان کاشانی را ببینید.همچنین گالری خانه منوچهری به نمایش آثار دستی هنرمندان کاشان می پردازد. برای دیدن کارگاه شعر بافی، از سرای تاریخی نراقی ها در بافت تاریخی این شهر بازدید کنید.
مطلب دیدنی: فروشگاه های صنایع دستی در شهر کاشان
شهرهای دیدنی کاشان
غیر از شهر کاشان، شهرها و روستاهای اطراف نیز از جاذبه های طبیعی و تاریخی فراوانی برخوردار هستند. گلاب و گلاب گیری قمصر کاشان، آبشار زیبا و آثار تاریخی نیاسر، طبیعت زیبا و بافت قدیمی برزک، شهر اسرار آمیز زیر زمینی اویی نوش آباد و روستای توریستی ابیانه تنها بخشی از شهرهای دیدنی و جاذبه های بی نظیر اطراف کاشان هستند.
باز نشر مطالب سایت پوپک تراول تنها با ذکر نام سایت /https://poopaktravel.com مجاز می باشد.
نویسنده مقاله صنایع دستی کاشان:
خانم هما آقاجعفری، کارشناس ارشد ادبیات فارسی
منابع مقاله صنایع دستی کاشان:
1- دانشنامه کوچک صنایع دستی ایران، پریسا سید اخلاقی، نشر قصیده، تهران؛ چاپ دوم 1389
2- راهنمای سفر به استان اصفهان/ نوشته ی آکسانا بهشتی؛ ترجمه ی حسین یعقوبی؛ نشر روزنه؛ تهران 1383
3- هنرمندان کاشان/علی اصغر شاطری، انتشارات مرسل، کاشان
4- آشنایی با هنرهای سنتی/ حسین یاوری؛ صبای سحر؛ تهران؛ چاپ دوم 1382
5- تاریخ هنرهای ملی و هنرمندان ایرانی/ عبدالرفیع حقیقت(رفیع)؛ شرکت مولفان و مترجمان ایران؛ تهران؛ چاپ اول 1369 ؛ بخش یکم