گلاب و گلاب گیری، عطر گل سرخ در خاطره ایرانیان
گلاب و گلاب گیری این میراث ماندگار ایرانی را در این مقاله بررسی کردیم. با پوپک تراول همراه شوید.
کار ما نیست شناسایی راز گل سرخ
کار ما شاید این است
که در افسون گل سرخ شناور باشیم
پشت دانایی اردو بزنیم
دست در جذبه ی یک برگ بشوییم و سر خوان برویم
عطر گل سرخ در خاطره مردمان ایران زمین از گذشته تا امروز
گل سرخ که در ایران آن را بیشتر با نام گل محمدی می شناسند، در دنیا به نام « داماش روزا» مشهور است. این گل یکی از ارزشمندترین و مفیدترین گل های جهان است. گل سرخ و گلاب گیری را می توان بخشی از میراث فرهنگی و معنوی سرزمین کهن ایران دانست. از قرن ها پیش تا کنون، در ابعاد مختلف زندگی ایرانیان حضور داشته است.
کهن ترین واژه برای گل سرخ در ایران
کهن ترین واژه ی شناخته شده در زبان های کهن ایرانی برای نامیدن گل سرخ واژه «ورد – vard» بوده است. مثلا در زبان اوستا «وردا» و پهلوی «ورتا» آمده است. سپس واژه گل و گل سرخ، جایگزین «ورد» شد. هنوز هم در برخی از گویش های ایرانی، واژه ی «گل» را به معنی گل سرخ، به کار می برند.
واژه «ورد» در شعر شاعران نامدار ایرانی:
ز آتش برون آمد آزاد مرد لبان پر ز خنده به رخ همچو ورد
(فردوسی)
اندر آ اسرار ابراهیم بین کو در آتش دید ورد و یاسمین
(مولوی)
آن که آتش را کند ورد و شجر هم تواند کرد این را بی ضرر
(مولوی)
گفته شده گل سرخ، گل ملی و بومی ایران است و آن را از کشور ما به سایر نقاط دنیا برده اند. برخی گفته اند جایگاه این گل آسیای میانه بوده است. درهر حال پرورش گل سرخ و گلاب گیری در ایران به دوران بسیار قدیمی، پیش از تاریخ باز می گردد.
گل سرخ با گونه های گوناگون، در بخش وسیعی از سرزمین ما کشت می شود. درمتون تاریخی آمده که در گذشته گل سرخ در نواحی دیگری چون روستاهای رودبار قصران در شمال تهران. ناحیه سهرورد و روستاهای زنجان و ماسپذان در خوزستان و شهر گوردر فارس می کاشتند و به دلایل مختلف دیگر کاشته نمی شود.
برای خواندن درباره خواص گل محمدی و گلاب روی همین نوشته کلیک کنید.
میراث کهن گلاب و گلاب گیری در ایران
از دیرباز گرفتن آب یا عرق گیاهان در کشور ما مرسوم بوده است. بر اساس آنچه در متون پهلوی آمده، به عرقیات یا آب گیاهان «تن تخمه» می گفتند. پیدا شدن عطردانهای سفالین لعاب کاری شده کوچک در کاوش های باستانی، از پیشینه کهن استفاده از عطر گل سرخ یا اسانس خوشبویی به نام گلاب خبرمی دهد که از گل سرخ طی فرآیندی به دست می آید. همچنین نشان از استفاده اسانس گل های دیگر و روغن های معطر آرایشی دارد.
فرآیند گلاب گیری، بدین ترتیب است که گلبرگ ها و آب را درون ظرف فلزی در بسته و بدون منفذ می ریزند. با پختن گلبرگ ها، آب معطر شده و تبخیر می شود. بخار معطر از راه لوله ای که به درون ظرف متصل است بیرون می آید و در مجاورت هوا و آب سرد به مایع یا همان گلاب تبدیل می شود. از گل خشک هم می توان با افزودن آب بیشتر گلاب درست کرد.
برای دیدن مقاله زعفران در باورها، آیین و ادب ایران روی همین نوشته کلیک کنید.
قمصر کاشان، گلستان عطرساز ایران
آثار به دست آمده چون گلابدان های سفالی از گورستان قدیمی قمصر، نشان می دهد، قدیمی ترین جایگاه پرورش گل و گلاب گیری، شهر قمصر کاشان است. چون همه شرایط لازم از نظر نوع خاک، دما و هوای مناسب، برای کاشت گل سرخ در آنجا مهیاست. در نتیجه با کیفیت ترین گلاب از جهت بالا بودن میزان اسانس و میزان محصول را داراست و گلاب آن بیش از سایر نقاط دیگر کشور، شهرت کسب کرده است. کیفیت گلاب قمصر سبب شده، هر ساله شرکت های عطرسازی کشورهای اروپایی مقدار فراوانی از این گلاب را خریداری کنند. با توجه به اقتصادی بودن کاشت گل سرخ، در شهرهای دیگر کاشان چون نیاسر، برزک، سده و کامو نیز این گل ارزشمند کشت می شود.
علاوه بر استان اصفهان و به ویژه کاشان، که از نظر تعداد واحدهای گلاب گیری نیز رتبه نخست را دارد. گلاب گیری در هشت استان دیگر شامل: فارس، کرمان، یزد، سیستان و بلوچستان، آذربایجان شرقی و غربی خراسان و سمنان نیز وجود دارد.
برای دیدن سوغات و صنایع دستی کاشان روی این نوشته کلیک کنید.
انواع گلاب های ایرانی
گلاب انواع گوناگون دارد از جمله: گلاب دو آتشه، گلاب ممتاز، گلاب اعلا، گلاب ناب و گلاب های معمولی. در بین انواع گلاب ها، گلاب دو آتشه که از عرق کشی دوباره گلاب معمولی حاصل می شود، بالاترین کیفیت را داراست. اگر گلاب دو آتشه را مجدد تقطیر کنند، محصول بسیار معطری به دست میآید که همان گلاب ناب است.
ویژگی های گلاب اصل
برای شناختن گلاب اصل، مهم ترین نشانه آن است که مایعی روشن، شفاف با عطری مطبوع، بدون هیچ رسوب، با طعمی سنگین و کمی تلخی باشد.
گلاب شفابخش و خواص درمانی آن در طب سنتی
طب سنتی و شناخت خواص درمانی گیاهان، پس از قرن ها تجربه و مطالعه حکیمان به دست آمده است. در قدیم داروشناسی و ساخت داروی گیاهی بخش مهمی از طب سنتی را تشکیل می داد. در کنار پزشکان و حکما، گروه عطاران بودند که با اطلاعات تجربی خویش از خواص گیاهان دارویی، بیماران خویش را درمان می کردند. آنها از خواص و شیوه درمان داروهای گیاهی اطلاع کافی داشت. دکان عطاری در قدیم رونق فراوانی داشت و عطاری حکم داروخانه را در آن زمان داشت.
در طب سنتی از برخی گیاهان معطر، چون گیاهان دارویی استفاده می شود. گلاب این معجزه طبیعت و عصاره شفابخش با خواص درمانی گوناگون، در ایران از دیرباز تا کنون در میان داروهای گیاهی جایگاه ویژه ای دارد. کتاب های طب قدیم چون «قانون» ابن سینا به خواص درمانی گلاب پرداخته اند. گفته شده که ابن سینا از گلاب و گل محمدی برای درمان بیماران استفاده می کرده است.
عطر گلاب در خوراک های ایرانی
گلاب در بسیاری از کشورها از جمله کشورهای خاورمیانه، پاکستان، هند، مالزی و سنگاپور برای طعم بخشیدن به خوراکی های مختلف استفاده می شود. مصرف گلاب در ایران به عنوان چاشنی و افزودنی غذایی بسیار بالاست. به طوریکه در بین تمامی کشورها، ایران بیشترین مصرف را در بین عموم مردم دارد. عطر و طعم بی نظیر و خواص گوناگون گلاب سبب شده در ایران در صنعت شیرینی سنتی، غیر سنتی. برای مواد خوراکی و غذاها، بستنی و برخی نوشیدنی ها استفاده شود. چنانچه در شیرینی هایی چون باقلوا، گز، کلوچه، راحت الحلقوم، حلوا و غیره مصرف می شود.
برای خواندن درباره همه چیز درباره زعفران روی همین نوشته کلیک کنید.
استفاده از گلاب در آیین ها و مراسم مذهبی
از زمان های دور، برای عطرآگین کردن فضا و خوشبو کردن بدن از رایحه ها استفاده می کردند. این امر با عطردان هایی که در اکتشافات باستانی کشورهایی چون ایران، مصر، چین و هند به دست آمده، ثابت شده است. اکتشافات نشانگر آن است که در دوره باستان جسد مردگان را پس از معطر کردن با عطر دان در گور می نهادند. همچنین از دیرباز تا کنون، مردمان با داشتن دین ها و اعتقادات گوناگون در جهان، در مراسم مذهبی، فضای معابد و پرستشگاه ها را عطر آگین می کردند.
قداست گل سرخ از گذشته تا کنون
بر اساس متون پهلوی گل سرخ، در نزد ایرانیان از دیرباز دارای قداست بوده است. در دوران اسلامی نیز قداست خود را حفظ کرد. زیرا ایرانیان مسلمان این گل را بیشتر به نام گل محمدی می شناسند. و عقیده دارند حضرت محمد (ص) از عطر این گل استفاده می کرد. ایرانیان قدیم از عطر و اسانس گل سرخ برای معطر کردن فضا، در بیشتر آیین ها و جشن های خود به کار می بردند. آثار به جای مانده از قرن های اول و دوم هجری، نشان می دهد مسلمانان مکان های مذهبی و گور ها را با گلاب می شستند. این شیوه هنوز در کشور ما پا برجاست. و در هنگام محرم و مراسم عزاداری در مسجدها و تکیه ها و در میان دسته های عزاداران گلاب می پاشند. سنت گلاب پاشی در جشن ها و عروسی ها در برخی از نقاط کشورمان هنوز پا برجاست.
هر سال مقدس ترین مکان جهان، خانه کعبه را در موسم حج. پس از پرده برداری با گلاب ناب ایران شستشو می دهند.
گل سرخ و گلاب در شعر شاعران ایرانی
زیباترین و خوش بوترین چیزی که خالق جهان آفریده گل است. زیبایی شگفت آور و رایحه خوش گل سبب شده شاعران سراسر جهان، از جمله شاعران پارسی گوی ایرانی در شعرهای خود، به توصیف آن بپردازند.
گلاب در شعر سعدی
شیخ اجل سعدی، استاد نظم و نثر فارسی در آثار ارزشمند خود از واژه «گلاب» در حکایتی از گلستان سعدی که از خاطرات او با گروه درویشان است، می گوید:
چو از قومی یکی بی دانشی کرد نه که را منزلت ماند نه مه را
ندیدستی که گاوی در علفخوار بیالاید همه گاوان ده را
به یک ناتراشیده در مجلسی برنجد دل هوشمندان بسی
اگر برکه ای پـر کنی از گلاب سگی در وی افتد شود منـجلاب
گلاب در اشعار مولانا
مولانا در دیوان خود مثنوی معنوی که شاهکار عرفانی زبان پارسی به حساب می آید. از واژه «گلاب» به صورتی متمایز از دیگر شعرا و فراوان استفاده کرده است. که در اینجا به نمونه ای اکتفا می کنیم:
در ابیات زیر لزوم وجود و حضور پیر و مرشد را برای سالک بازگو می کند. و در این صورت است که می توان رایحه گلاب را حس کرد:
بعد ماهی خلق گفتند ای مهان از امیران کیست بر جایش نشان
تا به جای او شناسیمش امام دست و دامن را به دست او دهیم
چونکه شد خورشید و ما را کرد داغ چاره نبود بر مقامش از چراغ
چونکه شد از پیش دیده وصل یار نایبی باید ازومان یادگار
چونکه گل بگذشت و گلشن شد خراب بوی گل را از که یابیم از «گلاب»
چون خدا اندر نیاید در عیان نایب حق اند این پیغامبران
گلاب در غزلیات حافظ
در غزلیات حافظ شیرین سخن هم نمونه های زیادی هست که در اینجا به چند بیت اشاره می شود:
شفا ز گفته ی شکر فشان حافظ جوی که حاجتت به علاج گلاب و قند مباد
بیار زان می گلرنگ مشکبو جامی شرار رشک و حسد در دل گلاب انداز
و این بیت مشهور حافظ:
در کار گلاب و گل حکم ازلی این بود کاین شاهد بازاری وان پرده نشین باشد
باز نشر مطالب سایت پوپک تراول تنها با ذکر نام سایت و آدرس /https://poopaktravel.com مجاز می باشد.
برای دیدن جاهای دیدنی کاشان از جمله شهر برزک کاشان و آبشار زیبای نیاسر اینجا را کلیک کنید.
نویسنده مقاله:
خانم هما آقاجعفری، کارشناس ارشد ادبیات فارسی
منابع :
1-مقاله بررسی گلاب گیری و اهمیت آن در بخش قمصر کاشان، دکتر پرویز کردوانی، استاد جغرافیا دانشکده جغرافیا، امیر حسین غفاردانشجوی سابق کارشناس ارشد دانشگاه تهران
2-مقاله گل سرخ و فناوری تولید گلاب، محمد میر شکرایی (پژوهشگر و محقق حوزه مردم شناسی، رئیس پیشین پژوهشکده مردم شناسی سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی)
3- مقاله از دکان عطاری تا لابراتوارهای دارو، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) isna.ir/news
4- مقاله گلاب یا عرق گل محمدی و خواص درمانی آن را بشناسید، مرکز تحقیقات سلولی و مولکولی دانشگاه علوم پزشکی قزوین
5- لغت نامه دهخدا
6-خواص گلاب و فواید گل محمدی در طب سنتی، سایت: dryazdian.com
7- واکاوی یک واژه خوشبو در شعر فارسی گلاب به روایت حافظ سعدی مولوی، از سایت:bakhtardaily.ir
8- سایت: tabibdaru.com