برج طغرل ری، نماد باشکوه معماری سلجوقی در سرزمین باستانی ری
«برج طغرل ری»، برج مدور مشهوری از زمان سلجوقیان است که یکی از آثار ارزشمند سرزمین باستانی ری به شمار می‌رود. این برج پس از هشتصد سال هنوز شکوه و زیبایی خود را حفظ کرده است. معماری سبک رازی، تزئینات آجر کاری و مقرنس کاری و ساعت آفتابی از ویژگی های جذاب این بنا محسوب می شود.
مطلب پیشنهادی: مسجد جامع عتیق قزوین
معرفی برج طغرل شهر ری
برج طغرل با ارتفاعی حدود ۲۰ متر همچون نگینی از معماری عصر سلجوقی (قرون 5 و 6 ه.ق) از دور در شهر ری خودنمایی می‌کند و توجه هر گردشگر و بازدیدکننده‌ای را به خود جلب می‌کند. این بنای عظیم و آجری که در فضای باغی زیبا و درختانی سرسبز قرار دارد، همه ساله پذيرای گردشگران زيادی در جنوب پايتخت است.
در اين برج بزرگ، دو درب ورودی در قسمت‌های شمالی و جنوبی قرار دارد كه بازديدكنندگان می توانند از طريق آن‌ها وارد محوطه برج شوند. سردر ورودی چوبی آن که به سبک سنتی درهای ایرانی ساخته شده است. که دارای دو دق‌الباب مجزا برای آقايان و بانوان است و از بخش‌های ديدنی و جذاب برج به شمار ميرود.
برج باشکوه طغرل، از جنس خشت و آجر ساخته شده است و نمای بیرونی کنگره دار و ستاره ای شکل است. همچنین دارای تزئینات زیبای آجرکاری، مقرنس کاری سبک رازی است. گنبد بنا در اثر زلزله و گذشت زمان تخریب شده و امروز وجود ندارد.
از ويژگی های قابل توجه در برج طغرل ری، حضور آرامگاه استاد بزرگ ادبيات و فرهنگ فارسی ايران «ميرسيد محمد محيط طباطبایی»است که در بخش شمال غربی واقع است.
گروهی از مورخان این برج آرامگاهی را محل تدفین طغرل بیگ سلجوقی و عده ای دیگر محل دفن «خليل سلطان» از فرزندان «تيمور لنگ» می دانند. عده‌ای ديگر همچون محمد محيط طباطبایی اين بنا را محل دفن «خليل سلطان» و همسر وی «شادالملك» و حسن كريميان نيز برج را مدفن «فخرالدوله ديلمی» می پندارد.
بخش داخلی برج ساده و فاقد تزئینات است. روی ديوار داخلی برج رديف‌هایی از روزنه مشاهده می شود كه امروزه به لانه پرندگان مهمان برج تبديل شده است.
قدمت و تاریخچه برج طغرل ری
قدمت این بنای باشکوه مربوط به عهد سلجوقیان است یعنی بیش از 800 سال قدمت دارد. عده زیادی از مورخان و کارشناسان بر این باور هستند که «طغرل بیک سلجوقی»، مؤسس و نخستین پادشاه سلسله سلجوقیان در این برج باشکوه و زیبا آرمیده است و همین امر سبب شده است تا این اثر ملی به نام «برج طغرل»، شهرت پیدا کند.
دوران قاجار
این برج در حالی که نیمه ویران شده بود در زمان ناصرالدین شاه قاجار بازسازی شد. اما بر اساس برخی منابع در اثر این تعمیر بخش هایی از بنا دستخوش تغییر شد. برج طغرل ری برای نخستین بار در سال ۱۳۰۱ قمری و در پایان ۳۵ امین سال پادشاهی ناصرالدین‌شاه مرمت شد. این مرمت توسط ابوالحسن خان معمارباشی انجام گرفت و لوحی مرمر بر سردر بنا نصب شد. این بازسازی برج طغرل را از خطر نابودی نجات داد، ولی ظرافت‌کاری‌های قدیمی و بقعه کتیبه کوفی آن را از بین برد.
مطلب پیشنهادی: قلعه خشتی نوش آباد
دوران معاصر
بعد از انقلاب 1357 سالها اين بنا متروك بود تا در اوايل دهه هفتاد بار ديگر مورد بازسازی قرار گرفت. سرانجام به طور جدی در نيمه سال 1377 آغاز و در زمستان 1379 به پايان رسيد.
در حال حاضر بازسازی بنا به دست منطقه 20 شهرداری تهران در محوطه‌ای به وسعت 2 هكتار و به منظور گسترش و ساختن فرهنگسرا، كتابخانه، موزه و رستوران در حال انجام است.
درباره تاریخ شهر ری
شهر ری در مجموع از شهرهای مهم قبل و بعد از اسلام بود. در زمان آل بویه، طغرل اول سلجوقی و چند پادشاه دیگر سلجوقی تختگاه بوده است. پیش از حمله مغول ویرانی به بار آمد. پس از آن نیز این ویرانی بیشتر شد و به تدریج شکوهش را از دست داد.
برج طغرل شهر ری کجاست؟
برج طغرل در استان تهران، شهر ری، خيابان ابن بابويه قرار دارد. گفتنی است گورستان ابن بابویه که از آثار ملی و جاذبه‌های تاريخی كشور است در نزدیکی برج طغرل واقع شده است. همچنین شهرستان ری با يك ميليون و 400 هزار نفر جمعيت در جنوب پايتخت واقع شده است.
مطلب خواندنی: ارگ علیشاه تبریز
سبک معماری برج طغرل ری
برج طغرل ری با مساحتی بالغ بر 48 متر مربع و ارتفاعی در حدود 20 متر و به سبک رازی بنا شده است. طرح بنای آن استوانهای است كه براي احداث آن از خشت و آجر استفاده شده است. این بنا از بیرون دارای تزئینات آجرکاری و مقرنس کاری است ولی بخش داخلی ساده و بدون تزئینات است.
در ضلع شمالی و جنوبی برج دو سردر با معماری طرح رازی ساخته شده است. تقریباً تا ارتفاع 4 متری برج، دیوارها دارای قطر حدود 1.5 متری است. اما دیوارهای بالای ارتفاع 4 متر به صورت تو خالی طراحی شده است. در بالای ورودی شمالی، دریچه ورودی به پلکانی مارپیچ وجود دارد که درب آن در آن ارتفاع بلند خودنمائی می‌کند. برای رسیدن به این پلکان حتما باید از یک نردبان کمک گرفت. این پلکان امکان دسترسی به قسمت های بالایی برج را فراهم می کرده است
اگر در ابتدای ورودی شمالی بایستید و به بالا نگاه کنید شکلی شبیه به صورت یک شیر دیده می شود که بسیار هنرمندانه است.
مطلب خواندنی: مسجد کبود تبریز
درب‌ها و قوس‌های رازی که فشار فوق‌العاده‌ای را تحمل می‌کند. تو خالی بودن دیوارهای فوقانی به استحکام بنا کمک کرده و جنس خشت به کار رفته در سازه برج طغرل که از زاج و خاک و سفیده تخم مرغ است بر استحکام آن می‌افزاید.
با توجه به وقوع زلزله‌های شدید در این منطقه، پیِ مستحکم و عمیق مانع از ریزش برج شده است. پابرجایی این برج کهن از شگفتی‌های معماری در سازه این بنای عصر سلجوقی است.معمار برج در کف آن و در کناره دیوارها کانال‌هایی برای گذر هوا تعبیه کرده است تا از نشت رطوبت به دیوارها جلوگیری کند. همچنین دیواره‌های برج طوری طراحی شده است که موجب پژواک صدا در درون بنا می‌شود. برج در گذشته دارای سقفی بوده که این طنین‌ها را قوت می‌بخشیده اما امروز دیگر اثری از آن نیست.
ساعت آفتابی
یکی از ویژگی های منحصربفرد بنا، به عقیده برخی از کارشناسان، شکل برج است که شبیه عقربه‌های ساعت بوده و میتوان از روی تابش آفتاب بر روی کنگره‌های آن زمان را تشخیص داد. نمای داخلی برج طغرل استوانهای شکل است و نمای بیرونی آن از 24 کنگره تشکیل شده است. در بالای هر کنگره چهار و نیم فرم دایره‌ای ساخته شده است که هرکدام نشانگر یک ربع ساعت است. شش مستطیل نیز هرکدام 10 دقیقه را نشان می‌دهد و شیارهای ریزتر، دقیقه‌ها را مشخص می‌کنند.
این ۲۴ کنگره دارای زاویه حاده است. با دقت در این بنا از آنجاکه این کنگره‌ها دورادور این اثر را فراگرفته به‌گونه‌ای طراحی‌شده که اگر چنان چه طلوع آفتاب اتفاق بیفتد در جانب شرق بنا کم‌کم یکی از کنگره‌ها روشن می‌شود. اگر نیم ساعت از طلوع آفتاب بگذرد نصف کنگره روشن می‌شود. اگر یک ساعت از طلوع خورشید بگذرد یک کنگره به‌طور کامل روشن می‌شود. و اگر چنانچه دو ساعت بگذرد، دو کنگره روشن می‌شود.
به همین ترتیب با گذشت با گذشت سه ساعت سه کنگره روشن می‌شود. تا اینکه لحظه‌ای فرا می‌رسد که خورشید روی نصف النهار منطقه و در بیشترین ارتفاع خود از افق قرار می‌گیرد
در این هنگام خورشید دقیقاً بالای سر در جنوبی برج قرار می‌گیرد. زیرا درب‌های برج کاملاً شمالی جنوبی بوده و روی نصف‌النهار واقع است. ناگفته نماند دو ناودان شرقی و غربی برج، ساعت‌های 3 و 9 را نشان می‌دهند. درهای شمال و جنوب برج نیز نشانگر ساعت‌های 6 و 12 هستند.
مطلب دیدنی: قلعه بابک خرم دین در کلیبر
برجی برای راهنمایی مسافران
یک کاربری دیگر که برای برج طغرل عنوان می‌شود این است که راهنمای مسافران بوده است. شهر ری در مسير جاده ابريشم قرار گرفته بود. در دوران حياط و شكوه برج طغرل، بر روی آن آتش روشن كرده تا مسافران از راه دور با ديدن آتش بتوانند راه و مسير خود را بيابند. درواقع میتوان برج را راهنمایی برای مسافرانی كه از سمت خراسان به ری در حركت بوده‌اند، دانست.
خاصیت انعکاس صدا
همچنین فضای داخلی برج را به‌گونه‌ای ساخته‌اند که صدای افراد را منعکس می‌کند. در واقع خواننده یا واعظ اگر در مرکز برج قرار گیرد، صدایش همانند میکروفون به‌صورت اکو در تمامی برج پژواک کرده و همگان می‌توانند آن را بشنوند.
مطلب پیشنهادی: قلعه مارکوه رامسر
ثبت ملی
«برج طغرل» در سال 1310 با شماره 147 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌است.
باز نشر مطالب سایت پوپک تراول تنها با ذکر نام سایت /https://poopaktravel.com مجاز می باشد.
مطلب پیشنهادی: قلعه الموت، دژ مستحکم اسماعیلیان
نویسنده مقاله و عکاس:
خانم لاله مهریاری
منابع:
1- آشنایی با برج طغرل تهران – روزنامه همشهری
2- برج طغرل ری، نگین معماری عهد سلجوقی، خبرگزرای میراث آریا
3- برج طغرل، نگینی بر بلندای ری، خبرگزاری ایرنا
4- سایت رسمی گردشگری ایران، ویزیت ایران