شتر در ادبیات و فرهنگ عامیانه ایران، شتر در داستان ها و ضرب المثل های فارسی
شتر در ادبیات و فرهنگ عامیانه ایران نقش مهمی داشته است به گونه ای که در بیشتر داستان ها و ضرب المثل های فارسی به شتر اشاره شده است. ما در این مقاله سعی کردیم تا با نگرشی جدید به این موضوع نگاه کنیم و امیدواریم برای خواننده علاقمند دلنشین باشد:
مـو که چـون قـانـع به خـارم
جهازم چوب و خرواری به بارم
بدین مزد قلیل و رنـج بسیـار
هنوز از روی مالک شرمسارم
مقدمه ای بر نقش و ویژگی های شتر
ضرب المثل ها گونه ای از عبارت و گفتار مشهور و نمونه بارزی از فرهنگ عامیانه هستند، که در کوتاهترین کلام آورده می شوند. و در ورای آنها، تمثیل یا داستان بلند و پر معنایی نهفته است. در ادبیات فارسی، حیوانات نقش مهمی دارند و از حدود دو هزار سال پیش وارد ادبیات شده است. در اینجا به چند ضرب المثل بسیار رایج و پر کاربرد بر پایه نقش شتر می پردازیم:
شتر در دوران گذشته ارزش اقتصادی بسیار بالایی داشته و سبب رونق اقتصادی شهرها و روستاهای مناطق کویری می شده است. قشر وسیعی از مردمان زحمت کش کویر به حرفه شترداری اشتغال داشتند. اهمیت فراوان این حیوان مقاوم و هوشیار، در زندگی آنان، بازتاب گسترده ای در ادبیات شفاهی و فرهنگ عامه مردم این نواحی داشته است. ترانه ها، مَثَل ها، آواها و افسانه های زیادی درباره شتر ساخته اند. که سبب غنای فرهنگی شترداری در مناطقی که دارای موقعیت جغرافیایی ویژه و آب و هوای کویری هستند، شده است. این تأثیر بر باورها، مَثَل ها، ترانه ها و در ادبیات عامه برخی از شهرهای ایران چون سمنان، که در مسیر همیشگی کاروانیان و تاجرانی بودند که در منزلگاهها و کاروانسراهای آن شهرها اتراق می کردند. و محصولات شمال را به جنوب و بالعکس می بردند بازتاب گسترده تری داشته است. نمونه هایی از این ادبیات در این مقاله آمده است.
مطلب خواندنی: اشعار معروف و مثل های معروف حافظ شیرازی
شتر در ضرب المثل های فارسی
این شتری است که در خانه ی هر کسی می خوابد:
یعنی مرگ برای همه است.
شتر دیدی ندیدی:
یعنی دیده را نادیده انگار
شتر سواری دولا دولا نمیشه:
یعنی این کار را نمی توان پنهان کرد.
شتر با بارش گم میشه:
به جای بسیار شلوغ و نا امن می گویند.
شتر کینه: شتر در ادبیات و فرهنگ عامیانه
کسی که بیش از اندازه کینه دشمن را در دل نگاه دارد.
شتر بر نردبان:
آشکار و رسوا
اگر علی ساربان است می داند شتر را کجا بخواباند:
آدم با تجربه و با مهارت، می داند که چه باید بکند.
شتر در خواب بیند پنبه دانه گهی لف لف خورد گه دانه دانه:
افراد بی خیال و تن پروری که همیشه در حال رویاپردازی هستند و در واقعیت آنچه در رویا دیده اند وجود ندارد.
ضرب المثل هایی در لهجه سمنانی: شتر در ادبیات و فرهنگ عامیانه
اشتر شت بخرچش
به معنی اینکه شیر شتر خورده است و اشاره به کسی که بسیار کینه توز است. در فرهنگ عامه سمنان معتقد هستند هر کس در کودکی شیر حیوانی را بخورد صفت آن حیوان به او منتقل می شود و شتر به کینه توزی مشهور است.
اشتر بی جاهاز بومونین؟
با شتر بی جهاز آمدین؟ هرگاه پدر و مادر بدون فرزندان خود به مهمانی یا دیدن بزرگ ترها بروند این مثل را می گویند.
شتر باش که دور بپایی، خر نباش که پیش پایت نگاه کنی
مثل شتر دوراندیش باش و مثل خر کوتاه فکر نباش. در باور برخی شتر داران، شتر حیوان دوراندیش و آینده نگر است.
لوک باید از خودش بغره
لوک (3) باید خودش غرش کند. این مثل کنایه از اینست که هر کسی خودش یابد شایستگی و لیاقت داشته باشد.
مطلب خواندنی: کاروان شتر و نقش ساربانان
نغمه خوانی ساربانان
ساربانان معمولا در سفرهای طولانی و یکنواخت برای ایجاد تنوع، نشاط و تیز راندن شتران آوازهایی می خواندند. که آن آهنگ ها، بر اساس ضرب آهنگ حرکت پای شتران تنظیم می شد و از نمونه های موسیقی ضربی عرب های بدوی به حساب می آمد. به آواز ساربان «حدی» یا «حداء» می گویند و در عربی به معنی راندن شتر با نغمه و آواز را می گویند. شتران از آواز ساربان به شوق می آیند و به دنبال ساربان راه می افتند و به خوبی حرکت می کنند.
مقاله خواندنی: سفر از دیدگاه سعدی
شعر سعدی درباره شتر در گلستان:
سعدی در حکایت 27 باب دوم گلستان به همین امر اشاره کرده است:
اشتر به شعر عرب در حالت است و طرب گر ذوق نیست تو را کژ طبع جانوری
شاردن جهانگرد فرانسوی می نویسد: «ساربان به شتر، شیوه راه رفتن می آموزد و قدم های آن را با صدای آهنگ دار و موزون خود هدایت می کند. شتر گام های خود را با آهنگ نغمه منظم، و برحسب وزن صدا آرام یا تند حرکت می کند. ساربان هنگامی که می خواهد شتر را در مسافتی بسیار طولانی ببرد، آهنگ مطلوب حیوان را ترنم می کند».(1)
نغمه ساربان حجاز نمونه حدی از علامه اقبال لاهوری:
ناقه ی سیار من
آهوی تاتار من
درهم و دینار من
اندک و بسیار من
دولت بیدار من
تیز ترک گام زن منزل ما دور نیست
دلکش و زیباستی
شاهد و رعناستی
روکش حوراستی
غیرت لیلاستی
دختر صحراستی
تیز ترک گام زن منزل ما دور نیست
در تپش آفتاب
غوطه زنی در سراب
هم به شب ماهتاب
تند روی چون شهاب
چشم تو نادیده خواب
تیز ترک گام زن منزل ما دور نیست
لکه ی ابر روان
کشتی بی بادبان
مثل خضر راه دان
بر تو سبک هر گران
لخت دل ساربان
تیز ترک گام زن منزل ما دور نیست
سوز تو اندر زمام
ساز تو اندر خرام
بی خورش و تشنه کام
پا به سفر صبح و شام
خسته شوی از مقام
تیز ترک گام زن منزل ما دور نیست
شام تو اندر یمن
صبح تو اندر قرن
ریگ درشت وطن
پای تو را یاسمن
ای چو غزال ختن
تیز ترک گام زن منزل ما دور نیست
مه ز سفر پا کشید
در پس تل آرمید
صبح ز مشرق دمید
جامه ی شب بر درید
باد بیابان وزید
تیز ترک گام زن منزل ما دور نیست
نغمه ی من دلگشای
زیر و بمش جانفزای
قافله ها را درای
فتنه ربا فتنه زای
ای به حرم چهره سای
تیز ترک گام زن منزل ما دور نیست
شتر در دو بیتی های فایز دشتی:
شتر از بار می ناله من از دل
بنالیم هر دومون منزل به منزل
شتر ناله که من بارم گرونه
منم نالم که دور افتادم از دل
مقاله خوب: سفرنامه ناصر خسرو
شتر در شعر علی اصغر میرزایی: شتر در ادبیات و فرهنگ عامیانه
گرفتم چل شتر و چار ساربون
گرفتم بار بندر تا خراسون
خداوندا خراسون کن نصیبم
برم پا بوس آقای غریبم
سر کوی بلند نی می زنم من
شتر گم کرده ام پی می زنم من
شتر گم کرده ام با کره حاشی (2)
گلی گم کرده ام بلکه تو باشی
شتر در شعر مصیب گیلوری:
شتر دیدم دم روبار می رفت
جهاز رنگین و بی اوی صال (افسار) می رفت
برفتم من جلویش را بگیرم
حسینا بود به نزد یار می رفت
شتر در شعر شاه حسینی:
شتر خوبه که بارش یونجه باشه
جوان خوبه لبش پر خنده باشه
جوانی که نداره مال دنیا
بمیره بهتره تا زنده باشه
داستان ها و افسانه هایی از شتر
در بین مردم افسانه ها و داستان های جالبی از شتران نقل شده است که شاید حقیقتی را بیان می کند. در اینجا به دو نمونه از این داستان ها درباره کینه ورزی و عاطفی بودن شتر که از زبان ساربانان با تجربه نقل شده، اکتفا می شود:
«ساربانی شتری را زده بود آن شتر کینه او را به دل گرفت و تا هفت سال آن را فراموش نکرد. در زمانی مناسب به ساربان حمله کرد و ساربان احساس خطر کرد. به سرعت پا به فرار گذاشت و درون باتلاقی خود را پنهان کرد. شتر برای گرفتن انتقام تا شب در کنار باتلاق در انتظار ساربان ماند. تا اینکه ساربان از تاریکی شب استفاده کرد و از باتلاق خارج شد. توانست خود را به آبادی برساند و اینگونه از شر شتر نجات یافت.
افسانه ای تمثیلی درباره شتر و روباه: شتر در ادبیات و فرهنگ عامیانه
روزی روباهی از جایی می گذشت. شتری را خفته را دید. با خود فکر کرد چه خوب اگر دم خود را به دم این شتر گره بزنم و همین کار را کرد. شتر پس از بیداری وقتی دید چیزی از پشتش آویزان است، ترسید و رم کرد. به ناچار روباه هم به زمین کشیده می شد. وقتی روباهان دیگر این حال را می بینند، از هم جنس خود می پرسند: «کجا می روی»؟ روباه در آن حال پاسخ می دهد: «چیزی نگویید، که من به بزرگان پیوسته ام.»!
این داستان کنایه و تمثیل افراد تن پرور و راحت طلبی است که هیچگونه شناختی از توانایی های خویش ندارند. و می خواهند بدون هیچ کار و تلاشی، به مقام و اعتباری با وصلت با بزرگان دست یابند. در حالیکه به سختی ها و ناملایمات این کار فکر نکرده است. (احمدرضا صالحی)
شتر در باورها و اعتقادات ایرانیان
شتر در باور مردمان ناحیه کویری نقش برجسته ای داشته برای نمونه در باور مردم این منطقه:
– خوردن گوشت شتر، انسان را با غیرت میکند.
– اگرخانم باردار از گوشت شتر بخورد. سپس از زیر شکم شتر رد شود فرزندش پسر خواهد شد.
– همچنین بر این باورند که هرگاه شتر محصول کشاورزی کسی را بخورد، محصول آن شخص پر برکت خواهد شد.
-آنان معتقدند کینه شتر تا چهل سال طول می کشد.
–شتر را همزاد و همراه مردمان کویر نشین می دانند.
– شتر فرشته است پس نباید مورد آزار و اذیت قرار گیرد.
پی نوشت:
- نقل قول از مقاله ساربان
- کره حاشی hashi: کره شتر را تا یک سالگی گویند.
- شتر لوک: نوعی شتر کم موی بارکش است. به اصطلاح به فرد بی ریخت و بی قواره گفته میشود.
باز نشر مطالب سایت پوپک تراول تنها با ذکر نام سایت و آدرس /https://poopaktravel.com مجاز می باشد.
مطلب جالب: آثار مانی، کتاب ها و نقاشی ها
نویسنده مقاله:
خانم هما آقا جعفری، کارشناس ارشد ادبیات فارسی
منابع:
- مقاله جایگاه شتر در فرهنگ مردم آشکارا حاجی آباد بندر عباس-عزیزالله ایران نژتد پارییزی- سایت انسان شناسی و فرهنگ (نمونه اولیه این مقاله در «فصلنامه نجوای فرهنگ» به چاپ رسید.
- مقاله ساربان، نویسنده: اصغر کریمی– مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی
- ویژگی های شتر در ادبیات عامه مردم استان سمنان– نویسندگان علیرضا شاه حسینی، حسن افروخته- پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
- کاربرد شتر در کنایات و ضرب المثل های عامیانه – دومین کنگره ملی شتر- حسن برجی– دوم و سوم بهمن ماه 1395- دانشگاه هرمزگان.
- گزیده امثال و حکم– علی اکبر دهخدا – به کوشش دکتر سید محمد دبیر سیاقی – انتشارات تیراژه.
- گذری بر موسیقی دوره اسلامی و تاثیر موسیقی ایرانی بر موسیقی تمدن اسلامی– کیوان حاجیان-http://hii.iau-shoushtar.ac.ir
- واژگان و اصطلاحات شترداری در گونه زبانی «طرود»- جواد عامری سید حسین طباطبایی- از سایتensani.ir