گنبد سلطانیه زنجان، شکوه معماری ایران در عهد مغول
گنبد سلطانیه زنجان بزرگترین گنبد آجری جهان است که قدمتی بیش از ۷۰۰ سال دارد. این گنبد به دستور «اُلجایتو» هشتمین پادشاه ایلخانان مغول در پایتختش، یعنی شهر سلطانیه ساخته شده است. این آرامگاه شاهکار معماری ایرانی و اسلامی است که گنبد دو پوسته عظیم آن برای نخستین بار در معماری ایرانی ساخته و در ارتفاع 50 متری نصب شده است. ضمن اینکه تزئینات عالی داخلی بنا آن را منحصر بفرد می سازد.
پیشنهاد ما: جاهای دیدنی زنجان
جاذبه دیدنی نزدیک: معبد داش کسن یا اژدها در سلطانیه
معرفی گنبد سلطانیه زنجان
گنبد تاریخی سلطانیه زنجان، بزرگترین گنبد آجری جهان، به دستور سلطان محمد خدابنده (الجایتو) در سال 704 تا 713 ه.ق (1302 تا 1312 میلادی) در پایتخت ایلخانیان، شهر سلطانیه، در طی مدت زمان ۱۰ سال ساخته شد. این آرامگاه شاهکار معماری ایرانی و اسلامی است که به شیوه آذری ساخته شده است. همچنین نخستین بنایى است که تحول معمارى از دوران سلجوقى به دوران ایلخانى را به وضوح نشان مى دهد. محققین همچون «آرتور پوپ» بنای سلطانیه را پیشتاز بنای تاج محل هند می دانند.
همچنین پژوهشگران الگوی ساخت بنای گنبد سلطانیه را مقبره سلطان سنجر در مرو یا گنبد هارونیه طوس میدانند. آجر عمده ترین مصالح بکار رفته در سازه ی این بنا است.
جاذبه نزدیک: موزه مردان نمکی زنجان
طراح و معمار بنا
طراحی این بنای باشکوه را فضل الله همدانی وزیر معروف ایلخانان بر عهده داشته است. معمار بنا به نام سیدعلی شاه به همراه سه هزار کارگر این گنبد زیبا را بنا نهادند. بعد از اتمام ساخت، کار تزیین بنا آغاز شد و سه سال زمان برد.
گنبد باشکوه سلطانیه در فهرست میراث جهانی یونسکو
گنبد باشکوه سلطانیه شامل ۸ ایوان و ۸ مناره است که گفته می‌شود از ۸ در بهشت (ابواب البر یا درهای نیکی) الگو گرفته است. برخی عقیده دارند که اُلجایتو این بنا را به آرامگاه امامان شیعه اختصاص داده بود و قصد داشت تا پیکر امام علی و امام حسین را به این محل انتقال دهد که با مخالفت علمای شیعه مواجه شد. کار بازسازی «گنبد سلطانیه» از سال ۱۳۴۸ ش. آغاز شده و تا امروز در بیش از ۹ دوره مورد بازسازی قرار گرفته است. گنبد سلطانیه در سال ۱۳۸۴ به عنوان هفتمین اثر ایرانی در «فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو» به ثبت رسید.
پلان گنبد و ویژگی های معماری
گنبد سلطانیه زنجان بر زمین طبیعی استوار و یکپارچه ای بنا شده که موجب محکم شدن پایه بنا و پایداری آن شده است. پلان بنا در طبقه همکف و طبقه اول همراه با فضاهای اطرافِ گنبد تقریباً مستطیل شکل است.
بنای باشکوه سلطانیه همچنین دارای سه بخش گنبدخانه، تربت خانه و سردابه است. ورودی تربت خانه و سردابه در طبقه همکف است.
تربت خانه:
فضای تربت خانه مستطیل شکل است و یک محراب در قسمت جنوبی آن قرار دارد. در گرداگرد سقف تربت خانه، کتیبه ای در دو قلم ریز به خط کوفی مشجر و قلم درشت به خط ثلث نوشته شده و اطراف کلمات را تزئینات اسلیمی پر نموده است.
برخی معتقدند که این فضا جهت انتقال حرمین شریف دو امام بزرگوار حضرت علی و امام حسین در نظر گرفته شده است که به دلیل مخالفت علما، این عمل صورت نگرفته است. راويان می گويند سلطان محمد با آوردن تربت نجف و تبرك مصالح آن اقدام به ساختن این نیایشگاه کرد که به دلیل استفاده از خاک تربت آن امامان، تربت خانه می نامند.
سردابه:
سردابه گنبد سلطانیه در ضلع جنوبی و در زیر تربت خانه واقع شده است ورودی سردابه به وسیله پلکانی به سمت پایین راه می یابد. بر اساس متون تاریخی، سلطان اولجایتو پس از انجام تشریفات و مراسم کفن و دفن در سردابه مدفون شد.
جاهای دیدنی: ارگ علیشاه تبریز
طبقه اول، شامل دهلیزهای ارتباطی است از طریق سه واحد پلکان دسترسی به آن امکان پذیر است. این راهرو دور تا دور بنا را احاطه کرده و نسبتاً تاریک است که تامین نور و روشنایی آن ها بوسیله پنجره هایی که در چهار ایوان بزرگ تعبیه شده است صورت می گیرد. بقیه مجموعه در طبقه دوم و سوم دارای پلان هشت ضلعی است که گنبد نیم کره ای روی این هشت ضلعی قرار دارد.
طبقه دوم شامل ایوان هایی است که این ایوان ها هر یک به وسیله سه قوس تقسیم می شود. ایوانهای طبقه دوم رو به بیرون است و منظره شهر سلطانیه قابل دیدن است.
گنبد بی نظیر سلطانیه زنجان
ابداع گنبد دو پوسته برای اولین بار در تاریخ معماری جهان در این بنا صورت گرفته است. گنبد آجری سلطانیه پس از کلیسای سانتاماریا دلفیوره فلورانس و مسجد ایاصوفیه استانبول از نظر ارتفاع سومین گنبد مرتفع جهان به شمار میرود. قوس این گنبد با دور بسیار تند و کشیده اجرا شده و از نقطه نظر دهانه پهن، ارتفاع و چگونگی ساختمان در تمام ایران بی نظیر است. پوسته بیرونی گنبد دارای کاشی های آبی رنگ فیروزه ای و لاجوردی است که به شیوه معرق کاری کار شده است.
جاذبه دیدنی نزدیک: معبد داش کسن یا اژدها در سلطانیه
تزیینات آرامگاه یا گنبد سلطانیه
تزیینات به کار رفته در این بنا شامل انواع کاشی کاری، نقاشی روی گچ، آجرکاری مشبک، تلفیق آجر و کاشی (مُعَقلی)، تزیینات سنگی و چوبی، مقرنس کاری گچی و آجری و کتیبه هایی با مضمون آیات قرآن و احادیث است. به طور کلی تزیینات گنبد سلطانیه را به دو دوره تقسیم کرده اند. دوره اول شامل تزیینات اصلی گنبد، کاشی کاری و قسمتی از گچبری ها می باشد. دوره دوم شامل گچبری و نقاشی روی تزیینات دوره اول، به ویژه نگارش خطوط و کتیبه ها در داخل گنبد و تربت خانه است. پژوهشگران سبب تغییرات در تزیینات گنبد را اختلافات مذهبی و سیاسی در دوره سلطان محمد می دانند.
گچبری های منحصر بفرد در سقف ایوان ها
بخش اعظمی از تزئينات داخلی گنبد سلطانيه زنجان را گچبری سقف ایوان های داخلی در طبقه دوم تشكيل مي‌دهد. نكته جالب در تنوع تزئينات و نقوش هر ايوان نسبت ايوان ديگر است. دقت در تركيب خطوط و نقوش گاه باعث شگفتی و كشف نگارش اسماء خاص است. استفاده از تركيبات رنگ قرمز (اخرایی) در تزئينات گچ بر بناهای ايرانی در انحصار گنبد سلطانيه است. رنگ لاجورد در نقاشی های روی گچ های سلطانيه نشانگر راههای آسمانی و تداعی گر آسمانی در زمين است. از ديگر نكات جالب استفاده از خط–نقاشی بر سطح گچ به خصوص در كتيبه های بسيار زيبای ثلث و كوفی می باشد كه مزين به آيات قرآن است.
جاهای دیدنی: قلعه بابک خرم دین در کلیبر
شهر باستانی سلطانیه
شهر باستانی سلطانیه در ۳۷ کیلومتری زنجان و در چهار کیلومتری از جاده ترانزیتی (تهران-زنجان-بازرگان) واقع شده است. سلطانیه امروزی مرکز بخش از توابع شهرستان ابهر می باشد.
وجه تسمیه سلطانیه
منطقه سلطانیه از پنج هزار سال پیش از میلاد، محل سکونت انسان های بومی ایران بوده و توالی تمدن های انسانی از آن زمان تا کنون در آن یافت شده است. نام قدیم سلطانیه شهرویاژ، شهرویاز و شهرویان بوده و از توابع قزوین بوده است. برخی محققین باور دارند که سلطانیه بر روی بقایای تیکرانا کرت یک شهر اشکانی بنا شده است. مغولان آن را ” قورآلان ” نامیده اند.
سلطانیه پایتخت منتخب اولجایتو
پس از غازان خان، برادرش اولجایتو به سلطنت رسید. شاید اولجایتو پس از مشاهده شهر تبریز و بناهای باشکوه غازانی، انگیزه ایجاد شهر یا مجموعه ای مشابه را در ذهن پروراند. دشت های آباد و سرسبز سلطانیه، وجود منابع آب زیرزمینی و رودخانه ها برای کشاورزی آن را مکان مناسب برای پایتختی ایلخانان می ساخت. انگیزه دیگر برای ساخت شهر سلطانیه انگیزه سیاسی و تفکر به یادگار گذاشتن نام نیکو و حیات جاودانی از طریق ساخت بناهای ماندگار بود.
اولجایتو پس از طرح شهر، برای ساخت آرامگاه خود هنرمندان و معماران و صنعتگران را از هر سو به سلطانیه آورد. تا یکی از شاهکارهای عظیم معماری و هنری دنیا را بنا کند.
جاهای دیدنی: سر در عالی قاپو قزوین
ارگ سلطنتی سلطانیه
گنبد سلطانیه به همراه ساختمانهای عظیم درباری دیگر در مرکز شهر یا ارگ سلطانیه قرار داشت. ارگ شاهی دارای استحکامات دفاعی همچون برج و بارو دروازه ورودی بود.
علاوه بر ارگ شاهی، مجموعه ای از بناهای عمومی، دینی، تربیتی و اقتصادی چون مساجد بازار، حمام، مدرسه، خانقاه، بیمارستان به پیروی از سنن اسلامی آن زمان ایجاد شد.
گنبد سلطانیه زنجان کجاست؟ آدرس و نقشه
سلطانیه پس از روزگار اولجایتو
پس از مرگ اولجایتو پایه های حکومت ایلخانان سست گردید و سبب زوال دولت آنان و به تبع آن شهر سلطانیه شد.
سلطانیه در دوره تیموری
فرستادگان تیموری به سلطانیه رفتند و اموال و خزاین آن را به تاراج و غارت بردند و ویران کردند. تنها آرامگاه اولجایتو باقی ماند.
سلطانیه در دوره صفویه گنبد سلطانیه زنجان
شاردن جهانگرد فرانسوی دوره صفویه نوشته: «دراین شهر معماری عالی بناهای عمومی همچون مسجد و کاروانسرا نشان از آبادانی آن در دوران گذشته دارد.»
سلطانیه در دوره قاجار
تخریب گنبد سلطانیه در دوران قاجار با بردن مصالح و مواد بنای آن برای ساخت تفرجگاه شاه و تبدیل آن بنای با شکوه به انبار علوفه و دام، آثار نامطلوبی بر این اثر گذاشته است.
باز نشر مطالب سایت پوپک تراول تنها با ذکر نام سایت /https://poopaktravel.com مجاز می باشد.
نویسنده مقاله و عکاس: گنبد سلطانیه زنجان
خانم لاله مهریاری
منابع: گنبد سلطانیه زنجان
1- سایت اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی زنجان
2- سایت رسمی گردشگری ایران، ویزیت ایران