چهارشنبه سوری، تاریخچه و آداب و رسوم آن

• مقالات
• مارس 14, 2022

«چهارشنبه سوری» از آداب و رسومی است که هر ساله در شب آخرین سه شنبه سال در سراسر ایران برگزار می شود. چهارشنبه سوری امسال 1401 در شب سه شنبه، 23 اسفند (14th of March 2023) جشن گرفته می شود.

تاریخچه چهارشنبه سوری

قوم آریایی و ایرانیان باستان برای هر یک از ماه های سال جشن های گوناگونی داشتند. برخی از آنها حتی به دوران پیش از آمدن آریایی ها به ایران باز می گردد. شاید جشن کهن و ملی چهارشنبه سوری یادگار آن زمان باشد.

چهارشنبه سوری به چه معنی است؟

درباره نام چهارشنبه سوری دو نظر وجود دارد: نخست اینکه واژه «سور» از جشن و سرور آمده است. نظر دوم اینکه واژه «سور» در زبان پهلوی به معنی سرخ است، چون مهمترین آیین این شب افروختن آتش است، نام این شب برگرفته از رنگ سرخ آتش است.
نیاکان ما پیش از اسلام جشن آتش در روزهای پایانی سال برگزار می کردند. پس از حمله اعراب، زمان برگزاری آن به آخرین شب چهارشنبه سال، تغییر یافت. شاید به این دلیل که عربها چهارشنبه را نحس می دانستند. از آن زمان ایرانیان برای دفع نحسی، جشن سوری را در چهارشنبه پایان سال برگزار می کنند.

فلسفه چهارشنبه سوری

ایرانیان قدیم که آیین زرتشت داشتند، آتش را مقدس می دانستند. شاید چهارشنبه سوری یکی از جشن های آتش و سرآغاز جشن بزرگ نوروز باشد. گفته اند یکی از دلایل آتش افروزی در پایان زمستان، گرم کردن زمین، نابودی سرما و افسردگی بوده است.
فلسفه دیگر جشن چهارشنبه سوری در کتاب مقدس اوستا آمده. اهورامزدا روح مردگان را، از پنج روز پایان اسفند تا پنج روز آغاز فروردین، از دوزخ آزاد می کرد. به همین سبب، نیاکان ما عقیده داشتند که ارواح عزیزانشان، در این روزها به خانه اقوام و نزدیکان خود سر می زنند. آنان با نظافت خانه و محیط زندگی خود، از روح گذشتگان خود استقبال می کردند. تا ارواح عزیزان شاد شوند و برایشان آرزوی خیر و برکت کنند.

همچنین گفته اند آتش علاوه بر تقدس، در نزد ایرانیان، نماد نور، دوستی و مهر بود و با روشن کردن آن برکت و نیکی در میان مردم منتشر می شد و شادی جای غم را می گرفت.
برخی از پژوهشگران گفته اند: که پس از گذر سیاوش از آتش برای اثبات بی گناهی، ایرانیان به یاد وی، این روز را جشن می گیرند.
فلسفه دیگر اینکه از قدیم سنت پاک کردن محیط زندگی در سال نو، مرسوم بوده است. چون یکی از کاربردهای آتش گندزدایی می باشد، ایرانیان قدیم خانه و محیط زندگی خود را به وسیله آتش پاکیزه می کردند. به گفته ابوریحان بیرونی: به دستور یکی از پادشاهان ساسانی به نام هرمزد یکم، برای پاکی مکانهای مهم آتش می افروختند.

آداب و رسوم چهارشنبه سوری

چهارشنبه سوری با آیین های مشابه و گاه مختلفی، در سراسر ایران برگزار می شود و ایرانیان از هر قوم و مذهبی در آن شرکت می کنند. در همه جای ایران مردم در این شب، گرد هم جمع می شوند و با روشن کردن آتش و پریدن به شادی و نشاط می پردازند. پس از آن به مراسم دیگری چون، قاشق زنی، کوزه شکنی، شال اندازی، فال گوش نشینی، خوردن آجیل مشکل گشا، آب پاشی و بخت گشایی می پردازند.

افروختن آتش

در گذشته های دور رسم بود از یک هفته پیش از نوروز تا دو هفته پس از آن، هنگام شب، به نشانه نور، مهر و دوستی آتش روشن می کردند. هنرمندانی با نام آتش افروزان که پیام آور جشن آتش بودند به شهر و روستا می رفتند و برای شاد کردن مردم به خواندن سرود و دست افشانی می پرداختند.

پریدن از آتش و شعر فولکلور

به پیروی از این آیین کهن، مهم ترین بخش چهارشنبه سوری، روشن کردن آتش و پریدن از آن، است. مردم یکی دو روز قبل از مراسم به جمع آوری خارو خاشاک و هیزم برای روشن کردن آتش می پردازند. پس از غروب آفتاب، دور هم جمع می شوند و هیزم ها را در حیاط، کوچه یا در پشت بام آتش می زنند و با گفتن شعر فولکلور معروف «سرخی تو از من، زردی من از تو» از روی آن می پرند. با این کار آرزوی تندرستی و خوشبختی می کنند و معتقدند، یک سال بیماری و غم را از خود دور می کنند و سلامتی، شادابی را از آتش می گیرند.

با کمال تاسف در چند سال اخیر، گروهی از جوانان با رفتارهای غیر اصولی، چون در کردن ترقه های پر سر و صدا و منفجر کردن بمب های دستی، آرامش مردم راسلب می کنند و گاه برای خود و دیگران آسیب های جبران ناپذیری بر جای می گذارند. کاش بار دیگر به سنتهای قدیمی جذاب به جای مانده از گذشتگان که مایه شادمانی پیر و جوان بود بازگردیم.

کوزه شکنی

شکستن کوزه رسمی قدیمی است. پس از پریدن از روی آتش و خاموش کردن آتش، کوزه های قدیمی را که در خانه داشتند، می شکستند. گویا فلسفه شکستن کوزه این بوده که اجداد ما معتقد بودند که با شکستن کوزه بدیُمنی از خانه و خانواده دور می شود. دلیل دیگر کوزه شکستن این بود که مردم آن روزگار برای رعایت بهداشت، ظرفهای سفالین را که چرک و آلوده می شد، بیش از یک سال استفاده نمی کردند. با شکستن کوزه های کهنه، کوزه های جدید را جایگزین می کردند و با این کار سبب رونق کار سفالگران نیز می شدند.

در زمان ما درون کوزه های نو، کمی زغال، که نماد سیاه بختی، اندکی نمک که نماد شورچشمی و سکه که نماد فقر است، می ریزند. سپس به نیت دور کردن قضا و بلا و شورچشمی از خانواده، از پشت بام خانه ها در کوچه می اندازند.

قاشق زنی

پس از اجرای مراسم قاشق زنی، با حبوبات و خوارباری که گرفته اند آشی به نام «ابودردا» یا آش شله قلمکار می پزند. از آن آش به بیماران می دهند تا بیمار شفا یابد. باقیمانده آش را به نیازمندان می دهند.

فال گوش ایستادن

فال گوش در کاربرد عام دزدیده گوش کردن به سخن دیگران است. ولی در شب چهارشنبه سوری رسم است که زنان و دختران تفأل به سخنان رهگذران می زنند تا حوادث آینده را پیش بینی کنند. پس با نیتی که می کنند، در کنار دیواری می ایستند و به صحبت نخستین رهگذر گوش می کنند. بعد بر حسب نیتی که کرده اند، آن را تفسیر می کنند و با نیت خود آن را تطبیق می دهند. اگر مطابقت داشت پیش بینی می کنند که به آرزوی خود می رسد وگرنه اهمیتی نمی دهد.

بهمین دلیل، همگی در این شب سخن امیدوار کننده می گفتند، تا احیانا کسی که فال گوش ایستاده، به فال نیک بگیرد و دلش نشکند.

شال اندازی در شب چهارشنبه سوری

شال اندازی هم از رسم های قدیمی و فراموش شده چهارشنبه سوری است. ولی هنوز در برخی از شهرها و روستاهای زنجان، همدان، ارومیه و اردبیل رایج است.
این آیین پس از پریدن از آتش، کوزه شکستن، قاشق زنی، فال گوشی توسط جوانان برگزار می شود. جوانان با ریسمانی رنگین و بلند که از گره زدن دستمال های حریر و ابریشم درست کرده اند، به پشت بام همسایگان می روند. بعد از روزنه دودکش خانه، شال را آویزان کرده و داخل منزل می فرستند و منتظر می مانند. صاحبخانه با دیدن شال، مقداری خوراکی چون نان شیرمال محلی، میوه خشک و آجیل در گوشه دستمال می بندد. سپس شال انداز شال را بالا می کشد.

در آذربایجان رسم است، تخم مرغ رنگی، جوراب و پول هم درون شال می بندند. همچنین پسرهایی که نامزد دارند هدیه خود را داخل شال می گذارند و از داخل روزن برای عروس می فرستند. خانواده عروس با دیدن هدیه پیراهن و جوراب نو به شال می بندند. سپس به پشت بام رفته و پسر را برای شام به منزل دعوت می کنند.
گاهی شال اندازی پسران به معنی درخواست ازدواج از دختر خانواده است که در این صورت شال را بالا نمی کشد. خانواده دختر اگر بخواهد جواب مثبت به شال انداز بدهد نشانه ای به شال می بندد.

خوردن آجیل مشکل گشا

نیاکان ما معتقد بودند خوردن آجیل، سبب دور شدن از بدی ها و شادمانی افراد می شود. به این سبب در چهارشنبه آخر سال که دور هم جمع می شدند، انواع دانه های نباتی چون بادام، پسته، فندق، تخمه، گندم بوداده و شاهدانه می خوردند.

آب پاشی

در بعضی از روستاهای کشورمان رسم بود، مردم در غروب چهارشنبه پایان سال، کنار چشمه می رفتند، و با کوزه یا ظرف پر آب به خانه بر می گشتند و آب را به نیت سلامتی و تبرک در سال نو، به گوشه و کنار خانه می پاشیدند. آنها اگر در کنار چشمه یا در راه بازگشت از چشمه، فردی را می دیدند برای کسب تبرک و روشنایی به او آب می پاشیدند.

بخت گشایی در چهارشنبه سوری

سنت بخت گشایی در گذشته آداب خود را داشت. در چهارشنبه سوری، دختران دم بخت به عطاری می رفتند و هفت عدد گردو و مقداری نبات می خریدند. سپس به مکان کوزه گری می رفتند و با خواندن شعرهای خاص، هفت بار چرخ کوزه گری را می چرخاندند. با هر بار چرخاندن، چرخ کوزه گری، یک گردو را می شکستند و آرزو می کردند بخت شان باز شود. سپس به کوزه گر نبات و پول می دادند و باز می گشتند.

باز نشر مطالب سایت پوپک تراول تنها با ذکر نام سایت و آدرس /https://poopaktravel.com مجاز می باشد.

نویسنده مقاله:

خانم هما آقاجعفری، کارشناس ارشد ادبیات فارسی