شب یلدا چیست
شب یلدا یکی از جشن ها و مراسم مهم ایران باستان است که در نخستین و بلندترین شب زمستان برگزار می شود و به آن «شب چله» نیز می گویند. با ما همراه شوید تا شما را با این جشن باستانی آشنا کنیم.
شب یلدا 1401 چه روزی است؟
مراسم شب یلدا سال 1401، امسال در شب چهارشنبه 30 آذر واقع شده و این روز تعطیل نیست. اما خوشبختانه قبل از تعطیلات آخر هفته است و می توانیم شب را تا دیر وقت دورهم باشیم.
یلدا آیین کهن
کشور ایران با تمدن و فرهنگی غنی، آداب و رسوم و جشن های فراوانی را در دل تاریخ کهن خود جای داده است. خوشبختانه ایرانیان توانسته اند، برخی از آیین های دیرینه خود را تا به امروز حفظ و از نسلی به نسل دیگر منتقل کنند و با احیای هر ساله این سنت ها، از هویت باستانی و ملی خود پاسداری کنند.
نبرد با اهریمن با جشن و شادمانی
ایرانیان باستان عقیده داشتند انسان برای گسترش نیکی و خیر و خوبی آفریده شده است. پس باید پیوسته با اهریمن و پلیدی در ستیز و نبرد باشد. در این نبرد آدمی نیاز به جسم و روحی سالم دارد و به باور آنان، جشن و شادمانی، به دست یابی قدرت جسم و سلامتی روح کمک می کند. به همین دلیل، در تمام طول سال، برای برپایی رسوم و جشن های مختلف زمان ها و روزهای خاصی را تعیین کرده بودند و به شادمانی، و پرستش و ستایش می پرداختند.
مفهوم واژه یلدا
واژه ی یلدا در زبان سریانی به معنی ولادت خورشید (مهر، میترا) می باشد. پس از شبِ بلندِ یلدا، روز به سوی طولانی تر شدن می رود. شب یلدا را شب میلاد خدای خورشید، عدالت، پیمان و جنگ هم می دانند.
قدمت یلدا و رابطه اش با ایزد مهر
برخی از صاحبنظران گفته اند: یلدا، قدمتی هفت هزار ساله دارد و به زمانی باز می گرددکه قوم آریایی (هند و ایرانی– هند و اروپایی) پیرو آیین مهر بودند. درکتاب اوستا به «میترا» و در نوشته های هخامنشیان، به میثره“mithra” یا همان مهر اشاره شده است. مهر از ایزدان باستانی هند و ایرانی بوده است. در پندار ایرانیان کهن، در جدال و کشمکش پیوسته نور و ظلمت، خورشید درخشان، نجات دهنده جهان از سلطه اهریمن است. در آخرین شب پاییز یا یلدا طولانی ترین شب سال، پس از پیروزی خورشید بر اهریمن، در روز بعد خورشید نورافشانی بیشتری خواهد کرد. به همین مناسبت برای پیروزی و تولد دوباره خورشید، یا همان میترا مردم دور هم جمع می شدند و به شادی می پرداختند.
مراسم قدیمی شب یلدا
یکی از مراسم ایرانیان قدیم در شب یلدا، روشن کردن آتش، برای نابودی اهریمن، دفع بلا و نحسی از خانه و خانواده بود. افراد خانواده با جمع شدن دور سفره ای که برایشان مقدس بود به دعا و نیایش می پرداختند. آنها از ایزد خورشید خواستار خیر و برکت می شدند، تا بتوانند از زمستان و سرمای سخت، به خیر و نیکی بگذرند. سفره یلدا که به افتخار اورمزد یا مهر می گستردند «میزد» myzad نام داشت و در آن انواع میوه های تر و خشک می گذاشتند. میوه های خشک تمثیل بهار و تابستانی پر برکت بود. علاوه برآن در سفره یا «میزد» مانند تمام آیین های ایران باستان، چیزهایی چون آتشدان و عطردان، بخوردان برای نیایش قرار می دادند و خوراک های گوناگون می نهادند.
آیین یلدا در برهان قاطع
«یلدا اول زمستان و شب آخر پاییز است که اول جدی و آخر قوس می باشد و آن درازترین شبهاست. در تمام سال و در آن شب و یا نزدیک به آن شب، آفتاب به برج جدی تحویل می کند و گویند آن شب به غایت شوم و نامبارک می باشد.»
یلدا جشن خانوادگی
بعضی گفته اند جشن یلدا جشن خانوادگی است. زیرا آغاز بهره برداری از اندوخته هایی است که حاصل دسترنج همه اعضای خانواده و کوشش چند ماهه آنهاست. بدین گونه آنان با خیالی آسوده زمستان را سپری می کنند. بر این اساس جشن یلدا، جشن دهقانی نیز هست.
خوشبختانه ایرانیان امروزه نیز، مراسم باستانی شب یلدا را هر سال با علاقه و شوق بیشتر، در نقاط مختلف ایران با اندکی تغییر بر گزار می کنند.
برگزاری مراسم یلدا امروزه در ایران:
در نواحی مختلف ایران اغلب در شب یلدا همه افراد خانواده، در منزل بزرگ فامیل گرد هم جمع می شوند و شب بلند یلدایی را به خوشی و شادمانی می گذرانند. بزرگان خانواده برای مبارکی این گردهمایی، و پذیرایی از مهمانان، سفره ای پهن می کنند. بر روی آن انواع میوه های فصل، به ویژه هندوانه و انار که جزو مهمترین خوراکی های شب یلداست می چینند. علاوه بر آن آجیل مخصوص شب چله، شیرینی و انواع تنقلات را بر سفره می گذارند. نیاکان ما که پیرو آیین مهر بودند، به این دلیل از میوه های انار و هندوانه که رنگ قرمز دارند استفاده می کردند که نماد نور خورشید حیات بخش بود.
شاهنامه خوانی و داستان سرایی در شب یلدا
شاهنامه خوانی در شب یلدا از زمان های گذشته تا کنون رایج هست و بخش جدایی ناپذیر شب یلداست. همچنین نقل داستان و قصه های قدیمی دلنشین و یادآوری خاطرات گذشته از زبان بزرگان فامیل برای جوان ترها جالب و شنیدنی است.
فال دیوان حافظ
تفأل به دیوان لسان الغیب حافظ شیرازی، به نیت کسب امید و بهروزی از دیگر مراسم شب یلداست. معمولا هر کس در دل نیتی می کند و یکی از افراد فامیل غزلی از دیوان حافظ را می خواند و همه به نوعی پاسخ فال خود را می گیرند.
برخی از آیین های رایج شب یلدا در نقاط مختلف ایران
خراسان:
در خراسان مردم به جای واژه یلدا بیشتر از واژه «چله» استفاده می کنند. چون از گذشته هر مهمان برای رفتن به شب نشینی شب چله، چراغی با خود می برد، شب چله را «چراغانی چله» یا «شب چراغ» نیز می گویند.
مردم خراسان در سفره شب چله، علاوه بر انار، خربزه، لبو، شلغم پخته، برگه های خشک شده هم می چینند. همراه با آن، خوردن شربت و شیرینی کفبیخ (نوعی شیرینی و دسر سنتی قدیمی در خراسان) مرسوم است. بردن خوانچه برای عروس یکی از سنت های واجب شب چله در ناحیه خراسان می باشد.
آیین شب چله در لرستان:
شب چله در لرستان آداب و رسوم خاصی دارد و به آن « شو اول قاره» می گویند. شب نشینی در کنار افراد خانواده، پختن غذاهای خاص و تنقلاتی چون، گندم، شاهدانه، کنجد، گردو و گندم شیره مرسوم است. گرفتن فال «چهل سرو» و فال حافظ از دیگر آداب این شب است.
مراسم شال اندازی
یکی دیگر از رسوم خاص این ناحیه در شب چله، رفتن جوانان بصورت گروهی یا فردی با شور و هیجان روی پشت بام همسایه هاست. آنان با خواندن شعرهای محلی و دعا در حق صاحبخانه، شالی را دراز می کنند و صاحبخانه، در شال آنها خوراکی هایی چون آجیل، میوه، شیرینی، گندم و شاهدانه می گذارد.
برای دیدن مقاله نوروز در تاجیکستان کلیک کنید.
اصفهان:
در مراسم شب یلدا در اصفهان همانند سایر نقاط ایران، فامیل و اقوام در خانه بزرگ خانواده جمع می شوند. صاحب خانه با خوراکی های مرسوم شب یلدا از مهمانان پذیرایی می کند. غذای شب چله معمولا سبزی پلو ماهی و غذاهای محلی مانند: کوفته، گندی و دلمه می باشد.
آجیل شب یلدا شامل: کشمش، گردو، بادام، قیسی، برگه زرد آلو و… است. میوه شب یلدا هندوانه، انار، گلابی و سیب می باشد. علاوه بر چای و شربت، برف شیره (مخلوط برف و شیره انگور) هم صرف می شود.
شب یلدا با نقل داستان و خاطره بزرگترها، شاهنامه خوانی و گرفتن فال حافظ سپری می شود. بردن خوانچه و هدیه به منزل عروس در اصفهان هم مرسوم است.
آذربایجان:
در آذربایجان مرسوم است که در سفره شب یلدا، هندوانه تزیین شده ای را در سینی می گذارند و در اطراف آن شال قرمزی پهن می کنند. همچنین در آذربایجان، در این شب خوانچه را تزیین می کنند و به خانه عروس می برند.
آیین شوچله در کردستان:
در کردستان نیز آیین کهن شب یلدا را بر پا می دارند و به آن «شو چله» می گویند. غذای مرسوم و سنتی در این شب در اکثر خانه ها پختن دلمه است. سپس از مهمانان با دلمه همراه با نان سنگک پذیرایی می کنند.
فال سوزن در همدان:
در شب چله در نقاط مختلف همدان از خوراکی ها و تنقلات موجود و مناسب در همان ناحیه استفاده می کنند. مثلا در تویسرکان و ملایر، با خوراکی هایی چون گردو و کشمش و مویز از مهمانان پذیرایی می کنند. ولی رسم جالب توجه در همدان، گرفتن «فال سوزن» است. بدین ترتیب که همه دور تا دور اتاق می نشینند و خانم مسنی شعر می خواند. دختر کوچکی پس از پایان هر شعر، بر پارچه ای نبریده و آب ندیده سوزن می زند و مهمانان به ترتیبی که نشسته اند شعرهای خوانده شده را فال خود می دانند.
یلدا در شعر شاعران
اشاره به شب یلدا در تشبیهات و تمثیلات شعر شاعران پارسی گوی فراوان به کار رفته است. چون در قرن های گذشته آن را شبی نحس می دانستند، شاعران پارسی زبان بیشتر به جنبه سیاهی، سختی، غم و طولانی بودن آن توجه کرده اند. برای مثال:
حافظ در بیتی همنشینی با حاکمان مستبد را به ظلمت شب یلدا تشبیه کرده و برای رهایی از این ظلمت، خواهان نور خورشید است:
صحبت حکام، ظلمت شب یلداست نور ز خورشید خواه بو که بر آید
هوشنگ ابتهاج در بیت زیر ظلمت و نحوست زندان را به شب یلدا تشبیه کرده است:
ای سایه، سحرخیزان دلواپس خورشیدند زندان شب یلدا بگشاییم و بگریزیم
صائب تبریزی در بیتی، غم سنگین و دشوار غربت را به شب یلدا و رسیدن به وطن را به روشنایی وصف کرده:
کوته نمی شود شب یلدای غربتم گر دست من به دامن صبح وطن رسد
استاد سخن سعدی شیراز، شب های فراق را به شب یلدا تشبیه کرده است:
هنوز با همه دردم امید درمانست که آخری بود آخر، شبان یلدا را
نظر به روی تو هر بامداد نوروزیست شب فراق تو هر شب که هست، یلداییست
برآی ای صبح مشتاقان، اگر نزدیک روز آمد که بگرفت این شب یلدا، ملال از ماه و پروینم
و یا فروغی بسطامی گفته:
من از روز جزا واقف نبودم شب یلدای هجران آفریدند
اوحدی مراغه ای می گوید:
شب هجرانت، ای دلبر، شب یلداست پنداری رخت نوروز و عید ماست پنداری
فیض کاشانی سیاهی و بلندی زلف یار را به یلدا تشبیه کرده:
چه عجب گر دل من روز ندید زلفِ تو صد شب یلدا دارد
و یا قاآنی می گوید:
زلفش به چهره چون شب یلدا بر آفتاب یا عکس پَرِ زاغ بر اوراقِ یاسمین
ابن حسام خوسفی گفته:
درازای شب یلدای هجران مپرس از من از آن مشکین رسن پرس
باز نشر مطالب سایت پوپک تراول تنها با ذکر نام سایت /https://poopaktravel.com مجاز می باشد.
نویسنده مقاله:
خانم هما آقاجعفری، کارشناس ارشد ادبیات فارسی
منابع:
1- جشن های آتش– پژوهش و نوشته هاشم رضی– انتشارات بهجت– چاپ دوم-1383
2- جشن های ایرانی – دکتر پرویز رجبی – ناشر آرتامیس- چاپ دوم – 1386
3- اینترنت