زعفران در باورها، آیین ها، ادب و هنر ایران
زعفران در باورها، آیین ها، ادب و هنر ایران: کشف و آشنایی بشر با گیاه زعفران بسیار دیرینه است. گفته شده رنگدانه های زعفران در نقاشی های غاری ماقبل تاریخ در عراق با قدمت 5000 هزار سال کشف شده است. این نقاشی ها تصاویری از جانوران هستند که برای طراحی آنها زعفران به کار برده شده است.
تاریخچه استفاده از زعفران در ایران
ایرانیان نیز از دوران باستان، زعفران را می شناختند و از همان زمان تا کنون، این گیاه خوشبو در مراسم و باورهای مردمان این سرزمین جایگاه والایی داشته است. در دوره هخامنشیان زعفران را برای تزیین و معطر کردن نان و سایر خوراکی ها بکار می بردند. از همان زمان، به تدریج به خواص دارویی و آرایشی آن پی بردند. هر چه با خواص و کاربردهای مختلف این گیاه شگفت انگیز بیشتر آشنا می شدند، بر ارزش آن افزوده می شد. در کتاب بندهش (1) به جای مانده از دوره ساسانی، از زعفران به عنوان گیاهی خوشبو یاد شده است.
دلبستگی ایرانیان به گل و گیاهان
از طرفی ویژگی های طبیعت زیبای سرزمین ایران، از گذشته های دور، به اکثر مردمانش روحی لطیف بخشیده و آنان را دلبسته گل ها و گیاهان زیبا و خوشبو کرده است بازتاب این دلبستگی در فرهنگ، هنر و ادب ایرانی آشکار شده است. ایرانیان از گیاهان در مراسم و آیین های خود استفاده می کردند. نقش هایی از گیاهان در سنگ نگاره ها ی بازمانده از دوران باستان چون تخت جمشید، شوش، تیسفون و بیستون گواه این امر می باشد. همچنین در دیگر آثار هنری به جای مانده از قدیم همچون ظروف سفالین، زرین و سیمین، فرش ها و گلیم و سایر بافته ها، و در حاشیه فرمان های سلطنتی، نامه ها و کتاب ها و … می توان نقش های گل ها و گیاهان را یافت. این علاقه مندی ها در ادب فارسی جلوه گری بیش تری دارد.
زعفران در باورها، آیین ها، ادب و هنر ایران
از میان تمام گل ها و گیاهان زعفران به دلیل رنگ جذاب و خواص شگفت انگیزش، بیشتر مورد توجه ایرانیان قرار گرفته و از بسیاری جهات بی نظیرست. در شعر و ادب پارسی، نویسندگان و شاعران آن را با دیدی هنرمندانه وصف کرده اند.
نوشتن قرآن و دعا با زعفران
همچنین از دیرباز تا به حال برخی ایرانیان، در باور خود، دعا را برای گرفتن حاجت ها و رفع مشکلات، مفید می دانسته اند. به دلیل اهمیت، بوی خوش و قداست زعفران در فرهنگ عامه، دعا نویسان ادعیه و آیات قرآن را بر روی پارچه یا پوست با مرکب زعفران می نوشتند. همچنین معتقد بودند اگر بر بالین بیمار مشک و زعفران بسوزانند و وردهایی بخوانند، درد بیمار تسکین می یابد.
دعا نویسان برای مداوای سگ گزیدگی، آیه هایی از قران کریم را با مرکب زعفران، بر روی کاسه ای چینی می نوشتند. بعد نوشته را با آب شسته و به فرد مجروح می دادند.
همچنین مردمان سرزمین ما باور داشتند اگر بر روی کوزه آیه های قرآن و دعا را با مشک و زعفران بنویسند و آن را در کشتزار و کنار گذر آب کشاورزی قرار دهند، برای دفع چشم زخم از باغ و مزارع، کار ساز است.
استفاده از زعفران خوشبو در مراسم و آیین ها
جایگاه ویژه طلای سرخ نزد ایرانیان سبب شد، علاوه بر استفاده های دارویی و خوراکی از زعفران، برای معطر کردن فضا، در اغلب آیین ها و مراسم این ماده خوشبو را برگزینند. برای مثال در مراسمی که پادشاه حضور داشت زعفران را همراه گیاهان معطر دیگر در آتش می ریختند تا فضا را با پراکندن رایحه خوش، عطر آگین کنند.
در شعر فردوسی نامدار نیز زعفران در شمار عطرها آمده است:
همه یال اسب از کران تا کران
بر اندوده مشک و می زعفران
بفرمود تا آتش افروختند
همه عنبر و زعفران سوختند
نشسته به هر جای رامشگران
گلاب و می و مشک و با زعفران
ارزش زعفران در نزد پادشاهان
اعتقاد به خوش یمن بودن و گرانبها بودن مرکب زعفران، سبب شده بود. برای نوشتن فرمان پادشاهان، نامه ها و سایر حکم های مهم مملکتی، این مرکب را برگزینند.
بر پایه باور به بهشتی بودن گیاهان معطر، زعفران در دوره های اسلامی ارزش و جایگاه خود را حفظ کرد. خلفا و پادشاهان آن را به یکدیگر هدیه می دادند. در مستندات تاریخی آمده متوکل دهمین خلیفه عباسی، زعفران را همراه سایر هدایا، برای امپراطور روم فرستاده بود.
گاه برخی از خلفای عباسی دستور می دادند خانه کعبه را با زعفران عطر آگین کنند.
زعفران در باورها، آیین ها، ادب و هنر ایران
برای خواندن مقاله شتر در ادبیات و فرهنگ عامیانه ایران روی همین نوشته کلیک کنید.
نثار کردن زعفران در مراسم جشن و شادی
در مراسم گوناگون چون برپایی جشن برای پیروزی بر دشمن و جشن عروسی، یا هنگام استقبال از پادشاهان و بزرگان گیاه زعفران را همراه با گوهرها و سکه های زرین و سیمین، ، نثار قدم ها می کردند. و در باور خود، بدین ترتیب، بر اهمیت و شکوه و جلال مراسم می افزودند.
حکیم فردوسی هنگامی که ماجرای بازگشت کیخسرو به وطن را به تصویر می کشد. می گوید که ایرانیان برای خوشامد گویی و اظهار شادی از بازگشت وی، شهر را آذین بستند. و و زر و زعفران در مقدم وی نثار کردند.
همه شهر یکسر بیاراستند
می و رود و رامشگران خواستند
درم ریختند از برو زعفران
چو دینار و مشک از کران تا کران
همچنین زمانی که رستم جهان پهلوان، در نبرد با افراسیاب پیروزمندانه به وطن باز گشت. ایرانیان از وی اینگونه استقبال می کنند:
همه یال پیل از کران تا کران
پر از مشک بوی و می و زعفران
بسی زعفران و درم ریختند
زبر مشک و عنبر همی بیختند
نشاط آوری و فرحبخشی زعفران
یکی از مهمترین خواص زعفران، رفع افسردگی و ایجاد نشاط در انسان است. ایرانیان از قدیم به این اثر جالب پی برده بودند و در ادبیات پیشینیان بدان اشاره شده است.
خاقانی در نشاط انگیزی زعفران گوید:
چو بی زعفران گشته ای خنده ناک
مخور زعفران تا نگردی هلاک
مسعود سعد سلمان در همین باره گوید:
زعفران اصلی بود مر خنده را هست این دلالت
هر که او خندان نباشد، خنده اش آرد زعفران
چون خزان مر زعفران داد ای شگفت
پس چرا باز ایستاد از خنده، خندان بوستان
سعدی می فرماید:
گر کسی را زعفران شادی فزاید گو فزای
چون تو با غم خو گرفتی زعفران کس مخور
برای خواندن مقاله گلاب و گلاب گیری میراث کهن ایرانیان روی همین نوشته کلیک کنید.
زعفران در ساخت مرکب، خوشنویسی و کتاب آرایی
استفاده از رنگ طبیعی و با دوام زعفران در هنرهای گوناگون ایران از قدیم، مورد توجه هنرمندان بود. و آنان به ارزش این گیاه پی برده بودند و نوشتن کتاب با مرکب زعفران از دیرباز در ایران رایج بود، همچنین زعفران در کتاب آرایی و حاشیه کتاب ها به کار می رفت. کاربرد آن در سایر آثار هنری چون نقاشی و خوشنویسی نیز رایج بود.
در یکی از کتاب های مانی، پیامبر دین مانوی عهد ساسانیان، که «توبه نامه» نام دارد و در منطقه خوچو چین کشف شده است. جدول کشی هایی از رنگ زعفران به شکل قرمز پررنگ یا قرمز مایل به زرد دیده می شود. همچنین برای رفع یکنواختیِ سطرهای مشکی رنگ با آوردن چند سطر به رنگ سرخ ارغوانی آن را زیباتر کرده اند.
تحقیقات انجام شده نشان می دهد از سده سوم تا دوازدهم ه.ق زعفران در تزیین قرآن ها به کار می رفته است. البته بیشتر برای نوشتن سر سوره ها و تعیین فاصله بین آیه ها مرسوم بود.
اساتید بزرگ خوشنویسی، زعفران را مرکبی با دوام و پر بها می دانستند و با مرکبی که کیفیت بالایی داشت، در خلق اثر خود استفاده می کردند.
زعفران در باورها، آیین ها، ادب و هنر ایران
میر علی تبریزی در بیان مرکب مطوس گفته است:
« دوده شش کن هر یکی صمغ و نبات و صبر نه
زعفران یک جزو کن زنگار دو نیکو بسای
جمله را حل کن به آب مورد و مقداری گلاب
گر همی خواهی مطوس ساختن این است رای»
معمولا برای ساختن رنگ زرد کمرنگ تا رنگ قرمز سیر از زعفران ساخته می شد و از آن در سایر هنرهای اصیل ایرانی، چون تذهیب و فرش بافی نیز به کار می رفت.
در ساخت رنگ های ترکیبی زیبا غیر از زرد نیز استفاده می شد. مثلا زعفران را با رنگ آبی زنگار ترکیب می کردند تا رنگ زیبای سبز به دست آید.
در اروپا نیز نقاشان قرون وسطی برای ایجاد رنگ زرد بدون هیچگونه ترکیب با اسید یا باز از زعفران استفاده می کردند.
استفاده از زعفران در رنگ آمیزی کاغذ
برای رنگ آمیزی کاغذ، زعفران را در آب حل می کردند و کاغذ را به مدت نصف روز در آن آب قرار می دادند. پس از آن کاغذ را خارج کرده و در سایه خشک می کردند. رنگ کاغذ بستگی به میزان زعفران حل شده در آب دارد و از زرد کم رنگ و نارنجی گرفته تا سرخ، که گاه با رنگ های دیگر هم ترکیب می شد، قابل حصول بود. در ضمن زعفران کاغذ را از پوسیدگی حفظ می کند. و شاید این خاصیت هم انگیزه ای برای رنگ آمیزی کاغذ بوده باشد.
زعفران در باورها، آیین ها، ادب و هنر ایران
پی نوشت: زعفران در باورها، آیین ها، ادب و هنر ایران
(1) کتاب بندهش bon-dahesh: کتابی است به زبان پهلوی و آن خلاصه ایست از اوستای ساسانی و زند، در موضوع تکوین جهان و قصص و اساطیر و طبیعیات و غیره.
باز نشر مطالب سایت پوپک تراول تنها با ذکر نام سایت و آدرس /https://poopaktravel.com مجاز می باشد.
برای خواندن در مورد مراسم گلاب گیری در ایران و نیز خواص گل محمدی و گلاب، همچنین جشنواره انار تهران و نیز شب یلدا روی همین نوشته کلیک کنید.
نویسنده مقاله: زعفران در باورها، آیین ها، ادب و هنر ایران
خانم هما آقا جعفری، کارشناس ارشد ادبیات فارسی
منابع: زعفران در باورها، آیین ها، ادب و هنر ایران
- مقاله زعفران – نویسنده مهبانو علیزاده – مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی
- مقاله بررسی تداوم استفاده از زعفران در هنر کتاب آرایی ایران – دکتر گل اندام شریفی – دکتر گلفام شریفی – فصلنامه علمی پژوهشی نگره
- مقاله زعفران در تاریخ ایران و از منظر شاعران از سایت آیدانا
- فرهنگ فارسی، دکتر محمد معین
- تارخچه زعفران- خبرگزاری اقتصاد آنلاین