جام طلایی مارلیک با نقوش گاو بالدار ، نماد شکوه تمدن باستانی گیلان
جام طلایی مارلیک با نقوش گاو بالدار یکی از شاهکارهای زرین هنر ایران است که در موزه ملی ایران به نمایش درآمده است. مجموعه مارلیک یکی از مهم ترین مجموعه های باستان شناختی عصر آهن ایران در حوزه دریای مازندران است. این مجموعه اشیاء زیادی را شامل می شود که جذاب ترین آنها جام های زرین و سیمین با نقش و نگارهای متنوع و دارای هنر و تکنیک فراوان است.
مطلب خواندنی: تپه های باستانی
تپه مارلیک کجاست؟
تپه مارلیک (یا چراغعلی تپه) در دره گوهر رود در شهرستان رودبار گیلان واقع شده است. این گورستان روی صخره‌‌ای طبیعی قرار گرفته. ۵۳ گور در آن کاوش شده که در ترتیبی نامنظم در قسمت‌های آزاد بین تخته‌سنگ‌ها جای گرفته اند.
این تپه آثار ارزنده قبرستان سلاطین و سرداران اقوامی را که در حدود اواخر هزاره دوم و اوائل هزاره اول پیش از میلاد، یعنی تقریبا در حدود سه هزار سال پیش، در شمال کشور ما فرمانروایی داشته اند آشکار نمود.
در برخی گورها اشیاء مربوط به چند دوره دیده می شوند که احتمالا نشان از چندین تدفین پی‌در پی در یک گور طی زمان های مختلف است. هر کدام از این گورها بنا بر عقاید مذهبی آن زمان مملو از آثار ارزنده و نفیس هنری بود که در مراسم تدفین مرده، با نظم و ترتیب خاصی که مطابق معمول عصر آهن بوده است، مرتب شده بود.
پیشنهاد می کنیم ببینید: تپه باستانی نوشیجان ملایر
معرفی جام گاو بالدار مارلیک و ویژگی های آن
این اثر یکی از جام های طلای حاصل از کاوش گورستان مارلیک است که از گور شماره ۲۶ به دست آمده است. قدمت آن را اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول پیش از میلاد، یعنی حدود سه هزار سال پیش می دانند. ارتفاع آن ۶/۱۸سانتی متر است. در این جام 316 گرم طلا به کار رفته و طلای نسبتا خالصی است.
نقوش روی جام طلایی مارلیک
نقش گاو بالدار
چهار گاو بالدار اسطوره ای به زیبایی به صورت نقش حکاکی برجسته بر روی جام تزیین شده است. بالدار بودن گاوها نشان از آسمانی بودن آنها دارد. سر گاوها به صورت برجسته و با تکنیک چکش کاری از بدنه ظرف بیرون آمده است. هر جفت از گاوهای بالدار به شکل قرینه در حال بالا رفتن از یک درخت تزیینی نخل مانند هستند. این حیوانات تخیلی در نهایت تحرک و جانداری نمایش داده شده و بر روی پاهای عقب ایستاده اند. پاهای جلو را بالا آورده و در اطراف تنه و شاخه های درخت تکیه داده اند.
نقش درخت زندگی
بین نقش دو گاو و بر بالای درخت زندگی نقشی مشابه گل نیلوفر دیده می شود. لبه جام با نوار مفتولی بسیار نازکی بصورت فشرده و متراکم تزیین شده و در محل اتصال بدنه جام به کف، دارای برآمدگی تقریبا زاویه داری است. کف جام نیز خورشید شانزده پر حک شده است. ترکیب نقوش حیوانات بالدار و درخت موسوم به درخت زندگانی بیشتر در دوره آهن در هزاره اول پیش از میلاد در ایران و بین النهرین رواج داشته است.
سازندگان جام طلایی مارلیک یا قوم آمارد که بودند؟
آماردها قومی آریایی و سکایی که در شمال ایران و در مجاورت رود قزل اوزن زندگی می کردند. آماردها قومی مستقل شناخته شده بودند، شاید تات ها، تالش ها و دیلمان و آموییان را بتوان فرزند آنان دانست. آماردها، آریایی و قومی نیرومند و جنگجو بوده اند.
موزه های دیدنی: موزه آبگینه و سفالینه تهران
نقوش برجسته با چه فناوری روی طلا حک شده است؟
دلیل شهرت جام های مارلیک هنر و تکنیک بالای به کار رفته در آنهاست. آماردها در بحث فلزکاری و متالوژی روی طلا بسیار مهارت داشتند. یعنی اگر ما 13 فناوری طلاسازی داشتیم، 12 تا در مارلیک وجود دارد. روش کار این گونه بود که یک صفحه طلا را روی قیر و گچ می گذاشتند و روی آن طرح می کشیدند. بعد که طرح تمام می شد، جام را می بستند و به روش ضربدری می بستند. که برای بستن کار از نمک طلا به وسیله فوتک کمک می گرفتند. آتش را تیز می کردند و با نمک و براده طلا انتهای کار را می بستند. به نحوی که اصلا دیده نمی شد. زیر جام را هم با همین روش چفت می کردند. این روش را دکتر وینکلسون در امریکا انجام داد.
موزه های دیدنی: موزه مردان نمکی زنجان
فنون متالوژی شگفت انگیز باستانی
یک بحث دیگر در متالوژی این جام است که کله گاو را چگونه یکپارچه در آوردند. این از عجایب جام های مارلیک است. ما جام کلاردشت را داریم که کله شیر را روی جام درآوردند. ولی آن کله یکپارچه نیست و روی کار پرچ شده است. جواب این سئوال در کتاب پنجاه سال باستان شناسی دکتر نگهبان آمده است.
سازنده این اثر از فن پیشرفته فلزکاری آگاه بوده و از آن به زیباترین شیوه در ساختن این جام ها بهره گرفته است. او کوشیده است حالت طبیعی و عادی حرکت های جانور را آن گونه که در طبیعت است نمایش دهد. پویایی، حیات و سرزندگی از دیگر ویژگی های این جام است.
موزه های دیدنی: موزه رضا عباسی تهران
نقوش گاو و خورشید چه ارتباطی با اسطوره مهر دارد؟
نقوش به کار رفته دقیقا ما را به آیین مهر در پیش از عصر زرتشت رهنمون می شود.
واژه ی گاو از ریشه زندگی ساخته شده است. گاو از اولین آفریدگان اهورامزدا است که به دست مهر کشته می شود و نژاد انسان از خون او به وجود می آید. بنابراین در آیین مهرپرستی نقش گاو یک نقش اصلی و کلیدی است. همچنین در متون زرتشتی به وفور از گاو یاد شده است. تا آنجا که ایزدان آریایی چند بار به صورت گاو ظاهر می شوند و در مواردی با صفتی از صفات گاو توصیف می گردند.
همچنین نقش گاو نمادی از ایزد مهر است. ایزد مهر، همان ایزد فروغ و پیکار و پاسبان عهد و پیمان که با خورشید تیز اسب یکی دانسته شده، به گردونه چهار اسب نشسته، از خاور به باختر می شتابد و با گاو ارتباط خاصی دارد.
در کف این جام نقش خورشید با گلهای شانزده پر را داریم که ارتباط خاصی با آیین مهر دارد. زیرا روز شانزدهم، روز مهر است و همین نقش گردونه مهر و خورشید را برای ما روشن می کند.
مطلب خواندنی: تپه باستانی گوراب ملایر
هویت و پیشینه نقوش روی جام گاو بالدار
در جام طلای مارلیک در وسط جام، درخت زندگی است و در دو سوی درخت دو گاو بالدار دیده می شوند که در حال بالا رفتن از درخت هستند. نمایش بدن حیوان به حالت نیم رخ و نمایش سر آنها از روبه رو، از ویژگی های هنر ایرانی است. و همین هویت ایرانی جام و سازنده آن را نشان می دهد. همچنین نقش گاو بالدار، یک نقش کاملا متداول و عمومی در هنر تزئینی دنیای باستان در خاور نزدیک و خاور میانه بوده است.
وجود گل نیلوفر در جام گاو بالدار نشان از مقدس بودن است. گل نیلوفر نماد صلح و آشتی در جهان باستان است. تصویر نیلوفر از سده هشتم پیش از میلاد به فنیقیه و از آنجا به سرزمین آشور و ایران انتقال یافت و در این سرزمین ها گاهی جانشین درخت مقدس بوده است. نیلوفر به صورت رمزی معانی متفاوتی دارد. جنبه تقدس نیلوفر به محیط آبی که در آن می روید برمی گردد. همچنین گل نیلوفر در سپیده دم باز و در هنگام غروب بسته می شود و به خورشید نیز شباهت دارد. خورشید خود منبع الهی زندگی است و از این رو گل نیلوفر نماد زندگی دوباره به شمار می رفت. همچنین نیلوفر نماد باروری، زندگی دوباره و بی مرگی است. نیلوفر، نماد کمال و رسایی نیز هست. زیرا برگ ها، گل ها و میوه هایش دایره ای شکل است و دایره خود از این جهت که کامل ترین شکل است، نماد کمال به شمار می آید.
کاربرد جام طلایی مارلیک
«پرستش به مستی است در کیش مهر»
جام های مارلیک بدون شک کاربرد آیینی داشت. احتمالا در این جام ها هوم می نوشیدند و بعد به حالت خلسه و مستی می افتادند و سپس به انجام آیین و مراسم مهر پرستی می پرداختند.
جام طلایی مارلیک، نماد تمدن عظیم مارلیک گیلان
دکتر عزت الله نگهبان، کاوشگر تپه مارلیک، این جام را به دلیل ارزش بالا، ویژگی هنری، کیفیت ساخت و نقوش آن، نماد تمدن باستانی و عظیم مارلیک گیلان نامیده است.
نقشه تپه مارلیک
باز نشر مطالب سایت پوپک تراول تنها با ذکر نام سایت و آدرس /https://poopaktravel.com مجاز می باشد.
نویسنده مقاله:
خانم لاله مهریاری
منابع:
1- خوانش نشانه شناسانه نقوش جام های مارلیک (نمونه موردی: جام گاو بالدار و جام افسانه زندگی)- دو فصلنامه ی هنرهای کاربردی- شماره 7- پاییز و زمستان 1394
2- مجله گیلان مصور : زندگی در جام های مارلیک چگونه روایت می شود/ تحلیل کهن الگوهای اساطیری در اندیشه آماردها
3- مقاله جام طلای افسانه زندگی مکشوفه در حفاری مارلیک– دانشکده ادبیات- دکتر عزت الله نگهبان