کاروان شتر و نقش ساربانان در سفرهای طولانی در بیابان

• مقالات
• سپتامبر 5, 2021

کاروان شتر و نقش ساربانان در سفرهای طولانی در بیابان موضوعی است که علیرغم سابقه طولانی در ایران، کمتر به آن پرداخته شده است. ما در اینجا سعی کردیم تا نگاه دقیق تری به کاروان شتر داشته باشیم. با پوپک تراول همراه شوید.

مقاله را با این شعر زیبا از سعدی شیرازی آغاز می کنیم:

ای ساربان آهسته ران کآرام جانم می رود

وآن دل که با خود داشتم با دلستانم می رود

*******

من مانده ام مهجور از او بیچاره و رنجور او

گویی که نیشی دور از او در استخوانم می رود

*******

گفتم به نیرنگ و فسون پنهان کنم ریش درون

پنهان نمی ماند که خون بر آستانم می رود

*******

محمل بدار ای ساروان تندی مکن با کاروان

کز عشق آن سرو روان گویی روانم می رود

*******

پیشنهاد ما: بهترین حکایات گلستان سعدی با معنی

تعریف کاروان

کاروان گروه زیادی از مسافران است که به همراه تعدادی از شتران به یکدیگر بسته شده، به قصد تجارت، سیاحت و زیارت در پی هم حرکت می کنند. در قدیم راه ها با وجود راهزنان، بسیار ناامن و یافتن مسیر درست، بدون افراد با تجربه، ناممکن بود. به همین سبب، کسانی که به منظور تجارت یا زیارت به سفرهای طولانی می رفتند، برای سالم رسیدن به مقصد، باید به شکل گروهی و با کاروان همراه می شدند.

مطلب جالب: شتر در ادبیات و فرهنگ عامیانه ایران

قطار شترهای به هم پیوسته

هر هفت شتر به هم پیوسته را یک «قطار» می نامیدند. جالب است بدانیم، اکنون واژه قطار را که برای واگن های ردیف شده، به کار می برند، از آن واژه قدیمی گرفته اند. قوی ترین و با تجربه ترین شتر که مسیر را به خوبی می شناخت، در پیشاپیش کاروان قرار می دادند و به آن «لوک سر قطار» می گفتند.

انواع کاروان

برخی از کاروان ها تنها ویژه حمل بار، بودند و برخی وظیفه جابجایی مسافر و زائر را برعهده داشتند. شترها هم از نظر توان حمل بار و میزان سرعت با یکدیگر متفاوت بودند. به همین دلیل در کاروان های بازرگانی، از شتران باربر استفاده می کردند. در کاروان های زیارتی، بر پشت شترهای ویژه مسافر، کجاوه و محمل قرار می دادند و زنان و افراد ناتوان در آن می نشستند.

مطلب خواندنی شتر کشتی صحرا و نقش شتر در گردشگری

روایت جهانگرد ایتالیایی از کاروان شتران در ایران

«پیتر دلاواله» جهانگرد ایتالیایی دوره صفویه در سفرنامه خویش مشاهداتش را ازحمل بارهای سنگین شتران چنین بیان کرده است:

«حمام های متحرک نیز با قشون همراه است که در دشت و صحرا آنها را در زیر چادرها نصب می کنند. من خود، بارها دستگاه های بزرگی را که از چوب است و به عنوان حمام از آن استفاده می کنند، دیده ام که آنها را بر روی شتران حمل می کنند. ولی طرز کار این حمام ها را نمی دانم چگونه است. زیرا هرگز به زیر چادرهایی که آنها را نصب می کنند نرفته ام».

آشپزخانه متحرک نیز همراه قواست. البته منظورم از آشپزخانه بشقاب و قابلمه و وسایل غذاپزی صحرایی نیست. زیرا این قبیل وسایل را هر کس با خود دارد و آن را در بار و بنه اش حمل می کند. بلکه منظورم منقل های بزرگی است که با متعلقات آن بر روی شترها قرار گرفته و حتی در موقع راهپیمایی نیز می توان از آنها استفاده کرد. غذا را همان جا بر روی آن می پزند. روی هم رفته این قبیل وسایل تا حدی که وضع صنعت و قوه ابتکار این جماعت اجازه می داده است؛ فراهم شده و همیشه در اختیار افراد اُردوست.» (1)

مقاله خواندنی: زندگی نامه و رباعیات حکیم عمر خیام

سفر در شب به کمک شتران باهوش کاروان شتر و نقش

کاروان شتران، در سفرهای سخت و دشوار کویری راه را بدون احساس تشنگی و گرسنگی، آهسته و پیوسته با صبر و بردباری می پیمودند. در حالیکه هیچکدام از چهارپایان از چنین تاب و توانی برخوردار نیستند. کاروان ها هنگام غروب به راه می افتادند و راه را در شب طی می کردند. اما این حیوان هوشیار و راه بلد، که از نظر پیدا کردن مسیر درست در شب در بین چهارپایان، بی نظیر است. این حیوان باهوش با کمک جلودار مسافران خود را به سلامت به مقصد می رساند.

کاروان سالار که بود و چه وظایفی داشت؟

جلودار قافله یا کاروان سالار، فردی بسیار باتجربه بود که با همه حوادث سفر و پیچ و خم راه آشنا بود. او نحوه مقابله با راهزنانی را که در گردنه ها در کمین کاروان ها می نشستند، را می دانست. وی در طول سفر، فرمان زمان حرکت، توقف، و باراندازی قافله را به ساربانان دیگرمی داد. نقش شتر جلودار و قافله سالار در پیدا کردن راه حیاتی بود. وی با در دست داشتن مهار اولین شتر یا همان شتر جلو کش، حرکت می کرد. بقیه قافله به دنبال وی تا منزل و کاروانسرای پیش رو راه می پیمودند. در این منزل های بین راه مسافران خسته، غبار خستگی از تن به در می کردند. ساربانان شتران را به چرا می بردند و این کار تا رسیدن به مقصد نهایی ادامه داشت.

مطلب خواندنی: نصیحت نظامی به پسرش

ساربان کیست؟

ساربان، شتربان و شتردار کسی که از شتران نگهداری و حفاظت می کرد تا شتر بار خود را به سلامت به منزل نهایی برساند. به وی شتر چران نیز می گفتند. وی قطار شتر را در قافله سرپرستی می کرد. یکی از وظایف ساربانان آموختن طریقه خوابیدن و نشستن به شتر بود.

وظایف و تجارب ساربان کاروان شتر و نقش

مسئولیت تیمار و نگهداری شترها در طی مسیر و در هر استراحتگاه، با ساربان بود. وظیفه آنان در هر منزل، به چرا بردن، آب دادن و تیمار شتران بود. پیاده کردن و بستن بار در پشت شتران هم به عهده ساربان بود. اعضای کاروان و شتربانان از میان ساربانان یکی را به عنوان کاروان سالار یا جلودار انتخاب می کنند.

هر ساربان با تجربه باید از مسیریابی، تا حدودی ستاره شناسی، تشخیص وضعیت جوی، شناخت گیاهان دارویی و حتی دامپزشکی و پزشکی آگاهی می داشت. وی می توانست درهنگام وقوع حادثه های گوناگون، کاروانیان را هدایت و در صورت نیاز مداوا کند. معمولا چنین ساربان با تجربه ای، که « جلودار» می شد، از دوران کودکی کنار ساربانان، بزرگ شده بود و همه فنون این حرفه را به تدریج می آموخت.

ساربانی در قدیم از شغل های پر درآمد و با ارزشی بود و گذران زندگی ساربانان با این حرفه به خوبی تامین می شد. زیرا حمل بخش زیادی از کالاهای تجاری و بارهای سنگین از دورترین نقاط دنیا، با شتر انجام می گرفت.

پی نوشت: کاروان شتر و نقش

(1)- پیتر دلاواله جهانگرد ایتالیایی 1652-1586 میلادی در رم به دنیا آمد و به چند کشور شرقی، از جمله ایران سفر کرد. وی در دوره سلطنت شاه عباس مدت 6 سال در ایران اقامت گزید. او مشاهدات و اطلاعات خود را در این سفرها به صورت سفرنامه عرضه کرد. این اثر حاوی اطلاعات مهمی درباره ایران در دوره صفویه است. بخش مربوط به ایران توسط آقای شجاع الدین شفاء ترجمه و چاپ شده است.

2– ساربان به معنی محافظت کننده و نگاه دارنده شتر باشد. چه سار به معنی شتر، و بان به معنی محافظت کننده و نگاه دارنده آمده است. لغت نامه دهخدا

باز نشر مطالب سایت پوپک تراول تنها با ذکر نام سایت /https://poopaktravel.com مجاز می باشد.

نویسنده مقاله: کاروان شتر و نقش

خانم هما آقا جعفری، کارشناس ارشد ادبیات فارسی